Azərbaycan sənayesinin inkişaf perspektivi və onun dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyası

 

1.Azərbaycan sənayesinin inkişaf mərhələləri.

  Azərbaycan aqrar-sənaye ölkəsidir.Tarixin qədim zamanlarından burada yaşayan əhali daha çox kənd təsərrüfatı ilə məşğul olub.

XVII əsrdə İngiltərədə sənaye inqilabının baş verməsi,Qərbi Avropanın inkişafının sürətlənməsi digər ölkələrdə də sənaye sahələrinin inkişafını qaçınılmaz etdi. XIX əsrin ortalarında artıq Azərbaycan iki hissəyə parçalanmışdı və Arazın şimal hissəsi Rusiya imperiyasının tərkibinə qatılmışdı.İmperiyanın tərkibinə qatıldıqdan sonra artıq uzunmüddətli sakitlik dövrünün başlanması,qeyd etdiyimiz kimi Avropada sənaye sahələrinin sürətli inkişafı Azərbaycanın şimal hissəsində də sənaye sahələrinin inkişafını labüd etdi.

XX əsrin əvvəllərində Bakı,artıq sənaye məhsulları istehsalının həcminə görə Rusiyanın üç quberniyasından-Moskva,Peterburq və Vladimirdən geri qalırdı.Azərbaycan Rusiyanın digər milli ucqarları ilə müqayisədə sənayenin ümumi inkişaf səviyyəsinə görə xeyli irəlidə idi.Belə ki,1908-ci il üçün Cənubi Qafqaz respublikalarının əsas sənaye sahələrinin istehsal etdikləri məhsulun 92%,fəaliyyət göstərən müəssisələrin 60%-nə qədəri,fəhlələrin isə 80%-i Azərbaycanın payına düşürdü.

Azərbaycanda sənaye kapitalizminin inkişafı neft hasilatı və emalının geniş miqyas alması ilə,xüsusilə xarici kapitalın həmin sənaye sahəsinə müdaxiləsi ilə əlaqədar olmuşdur.1899-1901-ci illərdə 15 iri neft kompaniyalarının (“Nobel Qardaşları”,”S.M.Şibayev və K⁰”,”Kaspi-Qara dəniz ticarət və sənaye cəmiyyəti”,”Mantaşev və K⁰” və s.) hasil etdikləri netin həcmi 9.7 mln. puddan 33 mln. puda qədər,yaxud 3.3 dəfə artmış və bütünlükdə imperiyaya lazım olan neftin 75%-ni verirdi.

Neft sənayesi ilə yanaşı yüngül sənaye sahələri də sürətlə inkişaf edirdi.Xüsusilə pambıqçılığın,ipəkçiliyin inkişafı nəzərəçarpaçaq dərəcədə genişlənmişdi.1913-cü ilin məlumatlarına görə Azərbaycan,müstəmləkəsi olduğu imperiyanın istehsal etdiyi xam ipəyin 300 tonunu,yaxud 80% qədərini,pambıq lifinin 22.4 min tonu,yaxud 10%-ni,yunun isə 4.1 tonu,yaxud  2%-dən bir qədər çoxunu verirdi.

1920-1940-cı illərdə Azərbaycan sənayesində baş vermiş kəmiyyət və keyfiyyət  dəyişiklikləri ümumiyyətlə müsbət qiymətləndirilməlidir.Bunu cədvəldəndə aydın görmək olar:

1928-1940-cı illərdə sənayenin sahə quruluşunun dinamikası

(yekuna görə %-lə)

Cədvəl: 1

Sənaye sahələri	1928	1932	1937	1940
Bütün sənaye o cümlədən:	100	100	100	100
Elektroenergetika	4.39	3.66	3.78	4.09
Yanacaq sənayesi	66.4	57.45	57.5	48.1
Qara və əlvan metalurgiya sənayesi	–	–	–	0.2
Kimya və neft-kimya sənayesi	0.51	0.95	0.94	1.04
Maşınqayırma və metal emalı	2.44	4.74	8.77	14.94
Meşə,ağac emalı və sellüloz kağız sənayesi	1.11	1.13	1.19	1.4
Tikinti materialları sənayesi	1.26	1.21	1.23	1.07
Şüşə və çini saxsı sənayesi	–	–	–	0.27
Yüngül sənaye	9.06	14.35	11.83	12.63
Yeyinti sənayesi	14.24	13.81	11.95	14.24
Sair sahələr	0.59	2.77	2.81	2.02

 

1940-1945-ci illərdə respublika sənayesinin sahələrarası və sahədaxili proporsiyalarının pozulması,ölkənin qərb rayonları ilə təsərrüfat əlaqələrinin kəsilməsi,əmək və material resurslarının çatışmaması – müharibənin səbəb olduğu bütün bu vəziyyət sənayenin normal inkişafına ciddi bir maneyəyə çevrilə bilməzdi.1940 və 1945-ci illərin müqayisəsi göstərir ki,sənaye istehsalının həcmi 22% azaldığı halda,neft sənayesinin istehsal həcmi 48% azalmışdı.

Respublikanın maşınqayırma müəssisələri bir tərəfdən neft sənayesi üçün zəruri olan avadanlıqları,digər tərəfdən isə cəbhə üçün zəruri olan hərbi ləvazimat istehsal edirdilər.Müharibənin ilk ilinin yalnız bir ayı ərzində maşınqayıranlar 50 mm-lik minaatan və “F-1” tipli qumbara istehsalını 20 dəfə, “RQD-33” tipli qumbara istehsalını 5 dəfə artırmışdılar.Onlar az bir vaxt ərzində istehsalı yenidən təşkil etmək,dəzgah parkının texnoloji quruluşunu dəyişdirmək əsasında tapança,mina,təyyarə bombasının kütləvi istehsalına başlamışdılar

1941-1945-ci illərdə sənayenin normal inkişafınıntəmin edilməsində elektroenergetika sənayesinin də xüsusi rolu olmuşdur.Belə ki,1940-cı ildə respublika bütün kateqoriyadan olan elektrik stansiyalarının gücü 295.7 min  kvt-a,elektrik enerjisi istehsalı 1826.4 mln.kvt/saata çatmışdısa,müharibənin son ili üçün bu göstəricilər 342.9 min kvt və 1658.6 mln. kvt/saat olmuşdur.Müharibə dövründə stansiyaların gücü müəyyən qədər artsa da (16%),elektrik enerjisi istehsalı 9.3% azalmışdır.Bu,əsasən,həmin dövrdə bütünlükdə sənaye istehsalının 22% və xüsusilə elektrik enerjisinin əsas istehlakçısı olan neft sənayesinin istehsal həcminin yarıya qədər azalması ilə əlaqədar olmuşdur.

Qeyd etmək lazımdır ki,həyata keçiriləcək bərpaetmə tədbirinin çətinliyinə baxmayaraq,SSRİ sənayesi cəmisi 5 ildən sonra özünün 1940-cı il səviyyəsinə çatdırıldı.Azərbaycan SSR sənayesi üçün dördüncü beşillikdə (1946-1950-ci illər) nəzərdə tutulan tapşırıqlar 4 ilə yerinə yetirildi və 1950-ci il üçün sənaye istehsalının həcmi 1940-cı ildəki səviyyəsini 40% keçmişdi.

1970-1980-ci illərdə,artıq Azərbaycan sənayesinin inkişafı xüsusiyyətlərindən biri də sahələrin özlərinin tərkibindəki yarımsahələrin inkişaf sürətlərinin müxtəlifliyi idi.Məsələn,kimya və neft-kimya sənayesinin məhsulu,artıq qeyd olunduğu kimi,həmin dövrdə 2.5 dəfə artmışdısa,texniki rezin məmulatları istehsalında  bu artım 8.3 dəfə təşkil etmişdi;yüngül sənayenin məhsul istehsalı 2.3 dəfə olduğu halda,süni dəri dəri istehsalı 5.7 dəfə çoxalmışdı;yaxud bütünlükdə yeyinti sənayesinin istehal etdiyi məhsul 2.8 dəfə artdığı halda,onun yarımsahəsi olan şərabçılıqda artım 4 dəfə olmuşdur.Lakin maşınqayırma və metal emalı sənayesinin yarımsahələrinin hamısı (maşınqayırmadan başqa) öz artım templərinə görə sahənin özündən geri qalmışdılar.

Aşağıdakı cədvəldən aydın görünür ki,yanacaq sənayesi istisna olmaqla digər sənaye sahələrinin artım tempi xeyli yüksək olmuşdur.

1970-1980-ci illərdə sənaye sahələri üzrə məhsulun ümumi həcminin artımı (1970-ci il=100%)

Cədvəl: 2

Sənaye sahələri	1975	1980
Bütün sənaye o cümlədən:	150	220
Elektroenergetika	128	139
Yanacaq sənayesi	108	101
Qara və əlvan metalurgiya sənayesi	137	201
Kimya və neft-kimya sənayesi	172	252
Maşınqayırma və metal emalı	172	332
Meşə,ağac emalı və sellüloz kağız sənayesi	158	203
Tikinti materialları sənayesi	138	194
Şüşə və çini saxsı sənayesi	208	278
Yüngül sənaye	150	235
Yeyinti sənayesi	178	278

 

SSRİ-nin süqutundan sonra on beş respublika iqtisadi tənəzzül yaşayırdı.Çünki,SSRİ dönəmində bütün respublikalar bir-birindən asılı vəziyyətdə idilər.Buna görə də hər hansı bir respublikada bir hadisənin baş verməsi digər respublikalarda da hiss olunurdu.Və ərazisinə görə dünyanın ən böyük dövləti,əhalisinə görə üçüncü dövlətinin çöküşü,on beş respublika arasında əlaqələr zəncirinin qopması,müstəqil dövlətlərin yaranmasına gətirib çıxardı.

18 oktyabr 1991-ci ildə Azərbaycan yenidən müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra dağılmış iqtisadiyyatı bərpa etmək lazım idi və bu planlı şəkildə olmalı idi.Ancaq yenicə müstəqillik əldə etmiş bir dövlət nə dərəcə də uğurlu ola bilərdi.Tənəzzül sənayənin bütün sahələrinə mənfi təsir göstərmişdi.

1991-ci ildən başlayaraq 4 il ərzində əhalinin əmək haqqı üzrə əldə etdiyi real gəlirlərin səviyyəsi 8,2 dəfə azalmışdır. Bu hal iqtisadi tənəzzülü xeyli sürətləndirmiş və bu dövrdə inflyasiya özünün ən yüksək səviyyəsinə – hiper inflyasiya mərhələsinə qədəm qoymuşdur (1994-cü ildə inflyasiya səviyyəsi 1763.5 faiz olmuşdur). Belə ki, istehsalın kəskin şəkildə azalması, siyasi qeyri-sabitlik, müharibə, bazar elementlərinin kortəbii fəaliyyəti kimi iqtisadi proseslər və dövlət xərclərinin, əmək haqqı səviyyəsinin bir neçə dəfə artırılması, maddi vəziyyyəti ağır olan sosial təbəqəyə güzəştlər, düşünülməmiş pul-kredit, vergi-büdcə, maliyyə-bank və xarici ticarət siyasəti tədbirləri dövlətin real iqtisadi imkanları ilə uzlaşmadığından inflyasiyanı daha da sürətləndirirdi.

Ümumiyyətlə, iqtisadi tənəzzül dövrü adlandırdığımız 1991-1995-ci illərdə aparılmış sistemsiz iqtisadi islahatlar aşağıdakı neqativ hallara səbəb oldu: ₁₃

1. Maliyyə-bank sistemi iflic vəziyyətə düşdü;
2. Büdcə kəsirinin ÜDM-ə nisbəti 1994-cü ildə 13 faizə çatdı;
3. Bütünlüklə büdcə kəsiri Milli Bank tərəfindən maliyyələşdirildi ki, bu da pul kütləsinin həddindən çox artmasına səbəb oldu;
4. 1992-1994-cü illərdə pul emissiyası əhalinin pul gəlirinin 40-45 faizini təşkil etdi;
5. 1992-1994-cü illərdə kredit həcminin ümumi daxili məhsula nisbəti 55-60 faiz təşkil etdi;
6. 1994-cü ildə Milli Bankın faiz dərəcələri 250 faizə çatdı;
7. 1992-ci ildə tədavülə buraxılmış milli valyuta – manat tezliklə qiymətdən düşməyə başladı və 1995-ci ilədək onun məzənnəsi Rusiya rubluna nisbətdə 9 dəfə, ABŞ dollarına nisbətdə isə 245 dəfə aşağı düşdü;
8. Ölkədə inflyasiya özünün pik səviyyəsinə çatdı ;
9. 1992-1994-cü illərdə xarici ticarət dövriyyəsinin həcmi 42 faiz azaldı;
10. 1994-cü ilədək ölkə iqtisadiyyatına bir manat da olsun belə xarici sərmayə qoyulmadı;
11. Bu dövrdə əhalinin real pul gəlirləri kəskin şəkildə azaldı və s.

Dağılmış iqtisadiyyatı bərpa etmək çox çətin idi.Azərbaycanı digər respublikalardan fərqləndirən zəngin karbohidrogen ehtiyyatlarının olması idi.İqtisadiyyatın yenidən bərpası,sənaye sahələrinin yenidən dirçəldilməsi üçün yalnız neftə ümid etmək olardı. Ancaq yenicə müstəqillik əldə etmiş bir respublika üçün xarici investisiyanın cəlb edilməsi “hava,su” kimi vacib idi.Çünki Azərbaycan təkbaşına öz neftini dünya bazarına çıxarmaq imkanına malik deyildi.Bütün neft avadanlıqları ya sıradan çıxmış,ya da köhnəlmiş,yararsız vəziyyətdə idi.Yüksək keyfiyyətli neft çıxarmaq üçün yeni avadanlıqlara ehtiyac var idi.Digər tərəfdən isə bütün bu avadanlıqların yenilənməsi,dünya standartlarına cavab verən qurğuların gətirilməsi üçün vəsait yox idi.Bütün bunları nəzərə alaraq yalnız xarici investorları ölkəyə cəlb etmək,onlara burda maraq yaratmaq lazım idi.1990-cı illər Xəzər hövzəsində neft çıxarılması üçün investisiyanın yatırılması çox riskli idi.Çünki respublika yenicə müstəqilliyinə qovuşmuşdu və Ermənistan ilə müharibə şəraitində idi,hər gün bir rayonun itirilməsi xəbəri gəlirdi.Digər tərəfdən Azərbaycanın qonşuluğunda iki nəhəng dövlət var idi.Hansı ki,Rusiyanın tərkibindən yenicə çıxmışdı və aqressiv Rusiyanın yenidən bu əraziləri öz tərkibinə qatmaq istəyi var idi,ikinci bir ölkə isə İran qonşuluğunda müstəqil Azərbaycanın olmasını istəmirdi,çünki,Türkmənçay müqaviləsi ilə Azərbaycanın əhalisinin və ərazisinin böyük bir hissəsi onun tərkibinə keçmişdi,yenidən bu ərazilərin itirlməsi qorxusu var idi.Dolayısı ilə həm Rusiya,həm də İran Xəzər hövzəsində dünya əhəmiyyətli bir müqavilənin bağlanmasının əleyhinə idi.Azərbaycanda da siyasi vəziyyət çox da ürək açan deyildi.

Gərgin keçən görüşlərdən sonra bütün bu risklərin olmasına baxmayaraq, Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda yerləşən “Azəri”, “Çıraq” yataqlarının və “Günəşli” yatağının dərinlikdə yerləşən hissəsinin birgə işlənməsi və hasilatın pay bölgüsü haqqında Saziş (“Əsrin müqaviləsi”) 1994-cü ilin sentyabrın 20-də ₆  imzalanmış, həmin ilin 12 dekabr 1994-cü il tarixində qüvvəyə minmişdir. Sazişdə dünyanın 6 ölkəsini təmsil edən 11 neft şirkəti iştirak edirdi.

Sazişin işləmə müddəti 30 ildir. Saziş üzrə işləri yerinə yetirmək üçün 12 fevral 1995-ci ildə Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti (ABƏŞ) yaradılmışdır. 1995-ci ilin oktyabrında ilkin neft layihəsinə sanksiya verilmişdir. Bu sazişin imzalanması Azərbaycan neft sənayesinin inkişafında yeni mərhələnin başlanğıcı olmuşdur.

“Əsrin müqaviləsi” HPB sazişi bağlandıqda bir çox məsələlər nəzərə alınmalı idi.Ən önəmlisi isə o idi ki,Azərbaycandan çıxarılacaq neft dünya bazarına necə çıxarılacaq?

Dünya bazarına çıxmaq üçün dörd alternativ var idi:

1. Rusiya ərazisindən keçməklə Qara dənizə çıxmaq
2. İran ərazisindən keçməklə Fars körfəzinə çıxmaq
3. Gürcüstan ərazisindən keçməklə Qara dəniz hövzəsinə çıxmaq
4. Gürcüstan,Türkiyə ərazisindən keçməklə Aralıq dənizinə çıxış əldə etmək.

İlk dəfə, hələ keçmiş SSRİ zamanında tikilmiş Bakı-Novorossiysk neft kəməri vasitəsi ilə “Azəri-Çıraq-Günəşli”dən (AÇG) çıxarılan neft dünya bazarına çıxarıldı.

Bakı-Novorossiysk neft kəmərinin ötürmə qabiliyyəti az olduğundan və təlabatın çox olduğunu nəzərə alaraq ikinci bir neft kəmərinin çəkilməsini zəruri edirdi.

Bu,Bakı-Supsa neft kəməri idi. Uzunluğu 833 kilometr olan QİBK Səngəçal terminalından başlayaraq Gürcüstan sahilindəki Supsa terminalına qədər uzanır. Kəmər 1997-1998-ci illər ərzində tikilmişdir. Supsada ilk dəfə neft 1999-cu il aprelin 8-də gəmilərə yüklənmişdir. Xam neft Gürcüstanın Supsa terminalında tankerlərə yüklənərək Bosfor boğazından keçməklə Avropa bazarlarına yola salınır.

Lakin bu neft kəməri də artan tələbat qarşısında yetərli olmadı və üçüncü bir neft kəmərinin çəkilməsini zəruri etdi.Lakin üçüncü neft kəməri hər tərəfli nəzərə alınmalı idi.Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac neft boru kəməri  dörd alternativin ən optimal variantı idi.Baxmayaraq ki,bu neft kəmərinin layihəsinin hazırlanması və çəkilməsi zamanı qonşu dövlətlərin maneələri,təziqləri ilə üzləşdi,amma neft kəməri uğurla çəkildi. Bakı-Tbilisi-Ceyhan Əsas İxrac Neft Boru Kəməri Azərbaycan neftinin Xəzər dənizindən Turkiyənin Ceyhan limanına, oradan Aralıq dənizi vasitəsilə Avropa bazarlarına nəqlini həyata keçirir. BTC 2003-cü ilin II rübündən 2005-ci ilin aprel ayına qədər inşa edilmişdir.

“Əsrin müqaviləsi”nin ilk günlərindən başlayaraq Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat şirkəti yaradıldı və təsdiq olunmuş vahid proqram üzrə ARDNŞ ilə birgə işlərə başlandı. Bu saziş sonradan dünyanın 19 ölkəsinin 41 neft şirkəti ilə 30-dək sazişin imzalanması üçün yol açdı. “Əsrin müqaviləsi” həm karbohidrogen ehtiyatlarının miqdarına, həm də qoyulan sərmayələrin həcminə görə dünyada bağlanan ən iri sazişlər siyahısına daxil olmuşdur. İmzalanmış neft sazişləri üzrə Azərbaycanın neft sənayesinin inkişafı üçün nəzərdə tutulmuş 64 milyard ABŞ dolları qoyuluşunun 57,6 milyardı dəniz yataqlarının mənimsənilməsinə və perspektivli strukturlarda axtarış-kəşfiyyat işlərinin aparılmasına yönəldilmişdir.

1994-cü ilin dekabrında “Əsrin müqaviləsi” Azərbaycan parlamentində təsdiq edildi. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti müvafiq fərman imzaladıqdan sonra bu müqavilə Azərbaycan Respublikasının qanunu kimi qüvvəyə mindi. 1995-ci ildə layihəyə əsasən 100 milyona qədər, 1996-cı ildə isə 600 milyon dollar vəsait qoyuldu. İndiyə kimi bu layihəyə 2,5 milyard dollar sərmayə qoyulmuşdur. Beləliklə, “Əsrin müqaviləsi”ni uğurla bağlayan Azərbaycan dövləti bir çox Qərb dövlətlərinin, ilk növbədə isə ABŞ-ın Azərbaycanda iqtisadi maraqlarını yaratmaqla onların diqqətini öz problemlərinə cəlb edə bildi. Qərb dövlətləri içərisində ən mühüm pay “Əsrin müqaviləsində” ABŞ şirkətlərinə ayrılmışdır. ABŞ-ın “Yunokal”, “Amoko”, “Mak Dermott”, “Ekson” kimi 5 şirkətinə üst-üstə 50% investisiya payı ayrılmışdır ki, bu da təqribən 5 mlrd. ABŞ dollarına bərabər idi.

“Əsrin müqaviləsi”nin imzalanması və uğurla həyata keçirilməsi istiqamətində görülmüş işlər nəticəsində Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə nüfuzu xeyli yüksəlmişdir. İlkin neftin hasil olunması Azərbaycanı dünyanın neft ixrac edən ölkəsinə çevirdi.

 

2.Azərbaycan sənayesinin inkişaf  dinamikasının təhlili

Qeyd etdiyimiz kimi iqtisadiyyatın birbaşa bərpası üçün neft sənayesi müstəsna rola malik olmuşdur.Dolayısı ilə digər sənaye sahələrinin inkişafına münbit şərait yaratmışdır.90-cı ilin ortalarında bağlanan məlum müqavilədən sonra investisiya mühitində canlanma başladı.İqtisadi inkişaf üçün investisiya çox önəmlidir. Mikroiqtisadiyyatda  investisiya yeni kapitalın istehsa­lın maddi-əşya elementlərinin yaradılması, həmçinin şəxsi amilini (insanın) lazımi bacarıqlara və vərdişlərə yiyələnmə­sinə vəsait sərfi kimi başa düşülür.

Azərbaycan Respublikası iqtisadi siyasətinin tərkib hissələrindən biri də regional iqtisadiyyata yönəlmiş dövlət proqramlarıdır.Həmin proqramlar nəticəsində iqtisadi göstəricilər respublikamızın inkişafını ortaya qoymaqdadır.

Ən böyük nailiyyət isə ondan ibarətdir ki,bu dövrdə ölkəmizdə aparılan müstəqil dövlət quruculuğu prosesində iqtisadi islahatların və inkişafın mahiyyət etibarı ilə yeni bir modeli – Azərbaycan modeli yaranmışdır.Azərbaycan Respublikasında qeyd edilən modelin gerçəkləşməsinin rəsmi bazası kimi bir çox irimiqyaslı siyasət sənədləri (konsepsiya,strategiya və proqramlar) qəbul olunmuş (“Azərbaycanda kiçik və orta sahibkarlığa dövlət yardımı proqramı” (1997-2000-ci illər)”, “Azərbaycan Respublikasında kiçik və orta sahibkarlığın inkişafının dövlət proqramı (2002-2005-ci illər)”, “Azərbaycan Respublikasında maşınqayırma sənayesinin inkişafının dövlət proqramı (2002-2005-ci illər)”, “Azərbaycan Respublikasında aqrar bölmənin inkişafının dövlət proqramı (2002-2006-cı illər)”, “Azərbaycan Respublikasının demoqrafik inkişaf konsepsiyası”, “Azərbaycan Respublikasında 2002-2005-ci illər turizmin inkişafına dair dövlət proqramı”, “Azərbaycan Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və iqtisadi inkişaf üzrə dövlət proqramı (2003-2005-ci illər)”, Azərbaycan Respublikası regionlarının social-iqtisadi inkişafı dövlət proqramı (2004-2008-ci illər)”) və digərləri uğurla həyata keçirilmişdir.Eyni zamanda ,hal-hazırda “Azərbaycan Respublikasının məşğulluq strategiyası” (2006-2015-ci illər), “2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və davamlı inkişafı dövlət proqramı”, “2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair dövlət proqramı”  və digər vacib sənədlər uğurla icra olunur.₂

Azərbaycan iqtisadi islahatlar və inkişaf modelinin həyatqabiliyyətli və səmərəli olmasının ən yaxşı sübutu son illərdə ölkəmizdə sosial-iqtisadi inkişaf sahəsində əldə olunmuş nailiyyətlərdir.Belə ki,bu model üzrə həyata keçirilən siyasət çox tez bir zamanda ölkə iqtisadiyyatında əsaslı keyfiyyət dəyişiklikləri baş verməsinə səbəb olmuşdur: inflyasiya cilovlanmış,Mərkəzi Bank tərəfindən büdcə kəsirinin maliyyələşdirilməsi praktikasına son qoyulmuş,büdcə kəsiri ÜDM-in 1-2%-i səviyyəsinə endirilmişdir.Bu dəyişikliklər nəticəsində artıq 1996-cı ildə dərin iqtisadi böhran keçirən ölkədə makroiqtisadi sabitliyə nail olunmuş,növbəti -1997-ci ildən başlayaraq isə dinamik iqtisadi inkişafı təmin etmək mümkün olmuşdur.Belə ki,1996-cı ildə ÜDM-in artım sürəti 1.3 %,1997-ci ildə 5.8% ,1998-2003-cü illərdə isə orta hesabla 10% təşkil etmiş,2004-2011-ci illərdə isə real ifadədə 3 dəfə artmışdır.₂

Sahibkarlığın inkişafı və özəlləşdirmənin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar görülən tədbirlər nəticəsində ÜDM-də özəl sektorun xüsusi çəkisi artaraq 1994-cü ildəki 29%-dən 2014-cü ildə 85%-ə çatmışdır.Son illərdə ölkə iqtisadiyyatına investisiya qoyuluşu da xeyli artmışdır.2003-2011-ci illər ərzində iqtisadiyyatın və sosial sahələrin inkişafına qoyulan ümumi investisiyaların həcmi 100 milyard ABŞ dollarını keçmişdir.

Regional inkişaf proqramları çərçivəsində əhalinin məşğulluğunun artırılması və yoxsulluğun azaldılması sahəsində mühüm irəliləyişlər əldə olunub.Artıq bölgələrdə fəaliyyət göstərən minlərlə müəssisədə çalışan insanların işlə təmin olunmaları regionlarda işsizlik probleminin həllinə şərait yaradır.Yeni iş yerlərinin yaradılması,əhalinin məşğulluğunun təmin edilməsi bütövlükdə bütün rayonların sosial həyatında ciddi dəyişikliklərə gətirib çıxarmışdır.Ölkədə 1 milyondan çox iş yerinin yaradılması,iqtisadi fəal əhalinin sayının 4.5 milyon nəfəri ötməsi,yoxsulluğun səviyyəsinin 5.3%-ə qədər enməsi,işsizliyin 5%-ə düşməsi,minlərlə yeni müəssisənin  yaradılması birbaşa regional inkişaf  proqramının icrasının məntiqi nəticəsidir.

1995-ci ildən 2013-cü ilə qədər sənayedə əsas kapitala yönəldilən investisiyaların həcmi 50890.1 mln manat həcmindədir.Bunun 32224.7 mln manatı xarici investisiya,18665.4 mln manatı daxili investisiyanın payına düşür.Rəqəmlərdən aydın görünür ki,xarici investisiya ümumi investisiyanın 63.3% -ni təşkil edib.₄ Təbii ki,qoyulan xarici investisiyanın böyük bir hissəsi neft sənayesinin payına düşür.Bu da normaldır ki,dağılmış bir iqtisadiyyatı bərpa etmək üçün neft sənayesi inkişaf etdirildi,xarici investorlar cəlb edildi,investorları cəlb edəcək  şərait yaradıldı və başqa sahələrə də investisiya yönəldilməsi təmin edildi.

ÜDM-nin həcmin artım tempi 1996-dən sonra artmağa başladı və ən yüksək səviyyəsi 2006-cı ildə qeydə alındı.Çünki,böyük “neft pulları” 2006-cı ildən daxil olmağa başladı.

 

ÜDM-in əvvəlki ilin eyni dövrünə nisbətən artım sürəti (faizlə):

Cədvəl: 3

Göstərici	1995	1996	1997	1998	1999	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010	2011	2012	2013
ÜDM-in əvvəlki ilin eyni dövrünə nisbətən artım sürəti (faiz)	88.2	101.3	105.8	110	107.4	111.1	109.9	110.6	111.2	110.2	126.4	134.5	125	110.8	109.3	105	100.1	102.2	105.8

 

2006-cı ildən başlayaraq Azərbaycanda iqtisadi artım templəri sürətlə artmağa başladı və uzun müddət illik artım göstəricisinin səviyyəsinə görə dünya ölkələri arasında liderliyini qoruyub saxlaya bilmişdir. Bunun nəticəsidir ki,  ölkəmizin illik Ümumi Daxili Məhsulunun (ÜDM) həcmi 2013-cü ildə (57.7 milyard manat)₁₂ 2005-ci ildəki səviyyədən (12.5 milyard manat) olduğundan 4.6 dəfə çoxdur. Əlbəttə ki, bu sürətli artımda əsası 1994-cü ildə qoyulmuş uğurlu neft strategiyasının nəticəsi olaraq ölkəmizin əldə etdiyi böyük neft gəlirlərinin və bu gəlirlərin ölkə iqtisadiyyatının ayrı-ayrı sahələrinin inkişafına yönəldilməsi həlledici rol oynayır. Ölkənin neft gəlirlərinin istifadəsi hesabına əvvəllər vəsait çatşmazlığı və təsərrüfatsızlıq üzündən tamamilə sıradan çıxmış infrastruktur sahələri sürətlə yenilənir və müasir standartlara uyğunlaşdırılır, qeyri-neft sahələrinin inkişafı üçün sistemli tədbirlər həyata keçirilir. 2010-cu ilədək ÜDM-in əksər hissəsi neft sektorunda yaradılırdı. 2009-cu ildən başlayaraq qeyri-neft sahələrinin inkişafı. Iqtisadiyyatın və ixracın şaxələndirilməsi hökumətin iqtisadi siyasətinin prioriteti kimi bəyan edilib.  Bunun nəticədir ki, həmin ildən başlayaraq ÜDM-də qeyri-neft sektorunun payı ildən-ilə artmağa başlayıb. 2012 və 2013-cü illərdə isə neft sektorunun ÜDM-ində ciddi artım olmadığı halda, qeyri-neft ÜDM-nin illik artım templəri 10 faiz səviyyəsində qeydə alınmışdır.

Son on ildə Azərbaycan iqtisadiyyatının bütün sahələrində olduğu kimi, sənayenin inkişafında da böyük uğurlar qazanılmış, sənaye məhsulları istehsalının həcmi 2,7 dəfə artmışdır. Bu müddət ərzində rəqabətqabiliyyətli müasir sənaye sahələrinin yaradılması, sənayenin infrastruktur təminatının yaxşılaşdırılması sahəsində çoxsaylı layihələr icra edilmişdir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 29 dekabr 2012-ci il tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf  Konsepsiyasının 4.2 bölməsi “İqtisadiyyatın strukturunun təkmilləşdirilməsi, qeyri-neft sektorunun inkişafı” adlanır. Bu, qarşıdakı dövrdə ölkədə qeyri-neft sektorunun, xüsusilə də qeyri-neft sənayesinin inkişafına hökumətin nə qədər önəm verməsinin bariz göstəricisidir. İnkişaf Konsepsiyasında  qeyd olunur ki, “qeyri-neft sənayesinin ənənəvi istehsal sahələrinin (kimya sənayesi, metallurgiya, maşınqayırma, elektrotexnika, elektronika, yüngül sənaye, yeyinti sənayesi və s.) inkişaf etdirilməsi və ixrac imkanlarının artırılması ilə yanaşı, rəqabətqabiliyyətli yeni istehsal sahələrinin yaradılması da dəstəklənəcəkdir. Ölkənin qeyri-neft sektoruna yerli və xarici investisiyaların cəlb edilməsinin intensivləşdirilməsi məqsədi ilə stimullaşdırıcı mexanizmlər tətbiq ediləcək, ixrac yönümlü qeyri-neft sektorunun inkişafı məqsədilə dövlət və özəl sektorun investisiya əməkdaşlığı inkişaf etdiriləcəkdir”.

Bu ilin əvvəlində isə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 10 yanvar  2014-cü il tarixli Sərəncamı ilə 2014-cü il ölkədə “Sənaye ili” elan edilib və il ərzində ölkədə qeyri-neft sənayesi sahələrinin inkişafına yönəlik bir sıra mühüm qərarların qəbul edilməsi və tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur. Elə Prezidentin həmin Sərəncamından bəlli olur ki, “Azərbaycan Respublikasında sənayenin inkişafına dair 2015-2020-ci illər üçün Dövlət Proqramı”nın işlənilməsi nəzərdə tuutlur.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 12 mart 2014cü il tarixli Sərəncamı ilə “Azərbaycan Respublikasında 2014-cü ilin “Sənaye ili” elan edilməsi ilə bağlı Tədbirlər Planı”nı təsdiq edilmişdir. “Tədbirlər Planı”nda  ölkənin sənaye-istehsal potensialının, elm və kadr potensialının artırılması istiqamətində əhəmiyyətli tədbirlər nəzərdə tutulur.

Hazırda Azərbaycan regionun sürətlə,davamlı inkişaf edən qüdrətli dövlətidir.Beynəlxalq təşkilatların hesablamalrına görə,2011-ci ildə hər nəfərə düşən ÜDM-in miqdarı Gürcüstandan 2.1 dəfə,Ermənistandan 2.3 dəfə çox olmuşdur.1999-cu ildə isə hər nəfərə düşən ÜDM Ermənistanda 610 dollar,Gürcüstanda 780 dollar,Azərbaycanda 570 dollar idi.2011-ci ildə bu rəqəmlər Ermənistanda 3033 dollar,Gürcüstanda 3210 dollar,Azərbaycanda isə 6832 dollar olmuşdur.₂

2013-cü il üzrə makroiqtisadi göstəricilərin dinamikası ölkə iqtisadiyyatının şaxələnməsinə yönəlmiş iqtisadi kursun uğurla icra olunmasını nümayiş etdirir. Belə ki, operativ məlumata əsasən, ötən ildə 57 milyard manat ümumi daxili məhsul istehsal olunmaqla real artım 5,8 faiz olmuş, qeyri-neft sektoru üzrə isə 9,8 faiz artım əldə edilmiş, adambaşına düşən ümumi daxili məhsulun həcmi isə 4,4 faiz artaraq 6 min 132 manata (təxminən 8 min ABŞ dollarına) çatıb.₃

Ölkənin maliyyə balansında tarazlıq gözlənilməklə 2013-cü ildə iqtisadiyyata rekord səviyyədə sərmayə qoyulmuşdur. Dövlət əsaslı vəsait qoyuluşu da ən yüksək səviyyəyə çatmış, 7 milyard manat səviyyəsində vəsait yönəldilmişdir. Həmin vəsaitdən sosial-mədəni və məişət təyinatlı obyektlərin (elm, təhsil, səhiyyə, mədəniyyət, idman və s.) tikintisi və yenidən qurulması üçün 2 milyard 37 milyon manat, enerji, su və qaz təchizatı, nəqliyyat, kommunal, meliorasiya və digər infrastrukturların tikintisi və yenidən qurulması üçün 3 milyard 743 milyon manat, Naxçıvan Muxtar Respublikasında həyata keçirilən investisiya layihələrinin maliyyələşdirilməsi üçün 262 milyon manat, digər layihələrin maliyyələşdirilməsi üçün isə 873 milyon manat vəsait sərf edilmişdir.

Dövlət büdcəsinin investisiya xərcləri ilə yanaşı, ölkəmizdə yol, su təchizatı və meliorasiya, kənd təsərrüfatına, sosial və digər infrastrukturların tikintisinə və yenidən qurulmasına Azərbaycan hökuməti tərəfindən xaricdən cəlb olunmuş kreditlər hesabına təxminən 754 milyon manat məbləğində vəsait sərf edilmişdir. Dövlət Neft Fondunun vəsaiti hesabına ölkəmizdə və xaricə qoyulmuş sərmayələr hesabına həyata keçirilən bir sıra investisiya layihələrinin icrası üçün ötən il 1 milyard 74 milyon manat vəsait yönəldilmişdir.

3.Azərbaycan sənayesinin inkişaf perspektivləri

Azərbaycanın müstəqillikdən öncədə olduğu kimi sonrasında da neft sənayesi hər zaman digər sənaye sahələrindən fərqli olaraq diqqət mərkəzində olub.Yenidən müstəqillik qazandıqdan sonra məhz bu sənaye sayəsidə digər sahələrin inkişafı mümkün olmuşdur.1994-cü il 20 sentyabr tarixində bağlanan “Əsrin müqaviləsi” kontraktını Azərbaycan üçün yeni bir başlanğıc kimi qiymətləndirə bilərik.Bu müqavilə 25+5 illik olmaqla çox əhəmiyyətli bir müqavilədir.Əlbəttə,neft bildiyimiz kimi tükənən sərvətdir.Qısamüddətli dövr üçün doğru addımlar atılmaqla böyük gəlir əldə etmək olar.Ancaq uzunmüddətli dövr üçün bunu demək olmaz.Çünki neftin nə zaman tükənəcəyi haqqında sadəcə proqnoz verilir,yəni bu proqnozlar ehtimaldır.Azərbaycanda neftin tükənəcəyi ehtimalı isə ortalama olaraq 100 ildir.

Cədvəl 4-ün məlumatlarından görünür ki,neft hasilatının ən yüksək həddi 2009-cu ildə qeydə alınmışdır (50 416 min ton – 2009-cu il).Bundan sonra isə hasilat azalmağa başlamışdır.

Neftin hasilatı illər üzrə (qaz kondensatı daxil olmaqla; min ton)

Cədvəl: 4

Qaynaq://www.stat.gov.az

Bu sənaye sahəsi hazırda ən yüksək səviyyəsini yaşayır.Bu sənaye sahəsi ilə paralel olaraq qaz hasilatı və onun dünya bazarına çıxarılması paralel olaraq aparılır.Bunun nəticəsidir ki,2014-cü ilin 20 sentyabrında ölkə  üçün əhəmiyyətli olan qaz müqaviləsi bağlandı.

“Şahdəniz” qaz yatağı əsas resurs mənbəyidir. Ancaq Azərbaycanın qaz ehtiyatları daha da böyükdür. Təsdiq edilmiş qaz ehtiyatlarımız 2,5 trilyon kubmetrə bərabərdir. Ehtimal olunan, proqnozlaşdırılan ehtiyatlarımız 4-5 trilyon kubmetr səviyyəsindədir.

Xəzər qazı Avropa üçün yeganə yeni mənbədir. Digər mənbələr var. Avropa o mənbələrdən qidalanır. O mənbələrin həcmi arta bilər, ancaq yeni mənbə hazırda Azərbaycandır. Bu günə qədər Azərbaycanın qaz və neft layihələrində ancaq 3 ölkə iştirak edirdi – Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə. Bundan sonra Azərbaycan geniş beynəlxalq əməkdaşlıq prosesinə qədəm qoyur. Azərbaycan qaz istehsalçısı kimi öz resurslarını dünya bazarına çıxaracaq. Ondan sonra Gürcüstan, Türkiyə, Yunanıstan, Bolqarıstan, Albaniya, İtaliya, gələcək mərhələdə Monteneqro, Xorvatiya və digər ölkələr bu layihəyə qoşula bilərlər.

TANAP və TAP layihələrindən əvvəl də Azərbaycan artıq öz qazını Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəməri vasitəsilə dünya bazarına çıxarırdı.

Fikrimizcə, ölkəmizdə yeni sənayeləşmə dalğasının başlandığı indiki dövrdə inkişaf təcrübəsi və potensialı baxımından diqqətdə saxlanılası sənaye sahələrindən biri də elektrotexnika sənayesi sahəsidir. Əslində, müasir dövrdə elektrotexnika sənayesi təkcə Azərbaycan üçün deyil, ümumən bütün dünya üçün çox əhəmiyyətli və xüsusilə strateji sahələrdən biridir. Çünki elektrotexnika bütün digər sənaye sahələri ilə sıx bağlıdır. Belə ki, müasir dövrdə  hər hansı bir sənaye sahəsi rəqabətqabiliyyətli məhsul istehsal etmək üçün mütləq elektrotexnika sənayesinin məhsullarından istifadə etməli olur. Məsələn, hətta yüngül sənayeyə aid olan bir xalçaçılıq müəssisəsi belə yüksək keyfiyyətli, alıcıların diqqətini cəlb edən məhsul istehsal etmək üçün avtomatlaşdırılmış avadanlıqlardan, yəni elektrotexnika sənayesinin məhsullarından istifadə etməyə vadar olur. Bu misalı istənilən sənaye sahəsinə aid etmək olar. Çünki, yüksək texnologiyalar əsri olan XXI əsrdə artıq əl əməyindən, demək olar ki, istifadə olunmur və bütün istehsal sahələri sürətlə avtomatlaşdırılır və yüksək texnologiyaların tətbiqinə əsaslanır.

Respublikamızın elektrotexnika sahəsindəki mövcud problemlərinin aradan qaldırılması üçün bir çox tədbirlər görmək olar.Həmin tədbirlərin ən ümdə  gələni ETT-nin istehsal prosesinə tətbiqi və onun geniş imkanlarından istifadə edilməsi prosesidir. Bundan əlavə ETT-nin yüksək səviyyəli bilik və bacarıqlarla texnologiyaya tətbiqi əsas götürülməlidir. Bununla yanaşı, elektrotexnika sahəsinin inkişaf etdirilməsi üçün aşağıdakı tədbirlər həyata keçirilməlidir:

1. Bu sahəyə tələbələrin, sahibkar və investorların marağının artırılması
2. Bu sahəyə investisiya qoyuluşlarının stimullaşdırılması
3. Sahəyə ETT-nin, innovativ və klaster inkişaf konsepsiyasının tətbiqi

4.Yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanması

5. Milli innovasiya sisteminin yaradılması və s.

Qeyd etməliyik ki, son illərdə ölkədə qeyri-neft sektorunun unkişafı ilə əlaqədar elektrotexnika və elektronika  sahələrinin inkişafına da diqqət artırılıb. Bu sahənin inkişafı məqsədlərinə xidmət edəcək yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanması üçün yeni və müair standartlara cavab verən ali təhsil müəssisələri yaradılmaqdadır. Məsələn, Bakıda Yüksək Texnologiyalar Universitetinin yaradılmasını buna misal göstərmək olar. Ölkəmizdə yaradılmaqda olan sənaye parklarında elektrotexnika sənayesi müəssisələrinin də yaradılması nəzərdə tutulur.

Qloballaşan dünyamızda dağ-mədən sənayesi hazırda aparıcı sahələrdən birinə çevrilmişdir. Bu sahənin aparıcı qolu olan metallurgiyanın Azərbaycanda qədim ənənələri olmuşdur.

1941-45-ci illərdə keçmiş SSRİ-də müdafiə sənayesi üçün hasil edilən kobaltın 60%-i Azərbaycanın (Daşkəsən yatağı) payına düşmüşdür. ₁₀

Dünya metallurgiya sənayesinin hazırki vəziyyətinə nəzər salsaq bu sahədə yeni bir eranın başlamasını müşahidə etmiş olarıq. Dünya sənayesində qara, əlvan və nadir metallara olan təlabat artmaqdadır.

Azərbaycanda metallurgiya sənayesinin inkişafı etdirilməsi önəmlidir.Çünki,respublikada maşınqayırma xüsusilə neft-maşınqayırması bu sənaye sahəsindən asılıdır.

Ümumi olaraq sənaye sahələrinin kompleks inkişafına ehtiyac var.Məsələn,Azərbaycanın yeyinti və yüngül sənaye sahələri üçün böyük xammal bazası var.Şimal rayonlarında gec yetişən,Cənubda faraş(tez yetişən) meyvəçilik,şimal-şərq rayonlarında tumlu,qərzəkli meyvəçiliyin inkişafı üçün böyük potensial var.Bu sahənin inkişaf etdirilməsi xarici bazardan asılılığı aradan qaldıra bilər.Həmçinin yüngül sənaye sahəsi üçün də böyük xammal bazası olduğunu desək heç də yanılmarıq.Respublikanın yerləşdiyi coğrafi mövqeyi bu ərazidə yeyinti və yüngül sənaye məhsulları üçün münbit şərait yaratmışdır.

“Azərbaycan 2020: Gələcəyə baxış”₁₁ inkişaf konsepsiyasında iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi,neftdən asılılığın azaldılması və qeyri-neft sektorunun inkişafı göstərilmişdir: “ Sənaye müəssisələrində innovasiya yönümlü texnologiyaların tətbiqi stimullaşdırılacaq, ixtisaslaşmış və ümumi təyinatlı sənaye şəhərcikləri yaradılacaqdır. İqtisadi rayonlar üzrə sənaye şəhərciyi infrastrukturunun formalaşdırılması qeyri-neft emal sənayesinin inkişaf etdirilməsi ilə bağlı dövlət investisiya siyasətində əsas istiqamət olacaqdır. Bu baxımdan, hər bir iqtisadi rayonun potensialı nəzərə alınmaqla xüsusi iqtisadi zonalarının yaradılması və sənaye şəhərciklərinin (o cümlədən Sumqayıtda neft-kimya məhsullarının emalı, Balaxanıda məişət tullantılarının emalı və Gəncədə metal (alüminium) məmulatların istehsalı üzrə sənaye şəhərcikləri) qurulması mühüm addımlardır.

Qeyri-neft sənayesinin ənənəvi istehsal sahələrinin (kimya sənayesi, metallurgiya, maşınqayırma, elektrotexnika, elektronika, yüngül sənaye, yeyinti sənayesi və s.) inkişaf etdirilməsi və ixrac imkanlarının artırılması ilə yanaşı, rəqabətqabiliyyətli yeni istehsal sahələrinin yaradılması da dəstəklənəcəkdir. Ölkənin qeyri-neft sektoruna yerli və xarici investisiyaların cəlb edilməsinin intensivləşdirilməsi məqsədi ilə stimullaşdırıcı mexanizmlər tətbiq ediləcək, ixrac yönümlü qeyri-neft sektorunun inkişafı məqsədilə dövlət və özəl sektorun investisiya əməkdaşlığı inkişaf etdiriləcəkdir.”

2014-cü ilin “Sənaye ili” elan edilməsi bütün sənaye sahələrinin inkişaf etdirilməsinin qarşıya məqsəd qoyulduğunu göstərir. Hazırkı mərhələdə, müasir çağırışlar və yeni təşəbbüslər nəzərə alınmaqla, sənayenin modernləşdirilməsi və qeyri-neft sənayesinin şaxələndirilməsi məqsədi ilə bir sıra tədbirlərin həyata keçirilməsi, o cümlədən mövcud təbii və iqtisadi resursların təsərrüfat dövriyyəsinə cəlb edilməsi, ənənəvi sənaye sahələri ilə yanaşı, yeni prioritet istehsal sahələrinin, sənaye parklarının yaradılması, regionlarda sənaye potensialının gücləndirilməsi, sənayenin innovasiyalar əsasında inkişafını təmin edəcək imkanların formalaşdırılması zəruridir.

 

4.Qloballaşma şəraitində dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyanın əhəmiyyəti

Qloballaşma milli sosial-iqtisadi bilikləri vahid iqtisadi və ictimai sistemdə birləşdirən dünyəvi prosesdir.Nəticədə sosial ,iqtisadi və siyasi fəaliyyət elə bir dünyəvi miqyas alır ki,dünyanın bir hissəsində baş verən hadisə digər hissədəki ayrı-ayrı şəxslərə və qruplaşmalara da təsir göstərir.

İqtisadi inteqrasiya şəraiti müasir dövrdə iqtisadi diplomatik fəaliyyətin qurulması zamanı lokal,regional və qlobal amillərin nəzərə alınmasını zəruri edir.Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya zaman-zaman diplomatik institutların və hüquqi sistemlərin dəyişməsinə gətirib çıxarır.

Qloballaşma dünyamızın aktual məsələlərindəndir.O,ictimai həyatın bütün təzahürlərini əhatə etməkdədir.Bir sıra tədqiqatçıların fikrincə,qloballaşma inteqrasiyanın 1990-cı illərdən başlamış yeni və daha mükəmməl şəklidir.Hətta alimlər söyləyir ki,qloballaşma inteqrasiyanın “sanki buzlaşma dövründən çıxmış bir formasıdır.”Dünya canlı orqanizm kimidir.Onun ayrı-ayrı tərkibləri vəhdətə can atdıqları təqdirdə harmoniya yaranır.Bu canlı orqanizmin hər bir tərkib hissəsi prosesin gedişindən faydalanır və müqabilindəkini faydalandırır.

Dünya iqtisadiyyatının müasir səviyyəsində,qloballaşma və inteqrasiya prosesində milli maraqları təmin etmək və öz ölkəsinin iqtisadi təhlükəsizliyini qorumaq məsələsi böyük kəskinliyi ilə dayanıb və bu,müəyyən bağlı olan ölkələrin sayına görə geniş beynəlxalq miqyas alıb.Bazar reallığı müasir cəmiyyətin ən fəal inkişaf edən və təkmilləşən xüsusiyyətidir.

Milli təhlükəsizliyin,o cümlədən iqtisadi təhlükəsizliyin qorunmasının yollarından biri də geniş mənada korrupsiyaya qarşı mübarizədir.Beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin genişlənməsi fonunda bu problem ümumdünya xarakteri alıb.Bu barədə hətta BMT-nin 15 dekabr 1975-ci il tarixli 3514-cü qətnaməsi də vardır.Bizim ölkəmizdə də korrupsiyaya qarşı mübarizə dövlət səviyyəsində aparılır.

Dünya bazarlarının,ümumiyyətlə iqtisadiyyatın bütün qollarının qloballaşmanın təsiri altındakı dəyişkənliyi tempi dövlətlər qarşısında düşündürücü suallar qoyur.Bu suallardan birisi də məhz elə “qloballaşma” termini və onun mahiyyəti ilə bağlıdır.Bu gün alman,fransız və belçika tədqiqatçıları iqtisadi sahədə qloballaşmanın Amerika iqtisadi sisteminin parametrlərinin yayılması kimi şərh edirlər.Onların fikrincə,indi daha çox “mondializasiya” termininə üz tutmaq lazımdır.Yəni hazırkı çoxqütblü dünyada dövlətlərin qarşılıqlı əlaqələrə artan ehtiyaclarının birgə qaydalarla nizamlanması və bu zaman tərəflərin öhdəliklərinin müəyyənləşdirməsi bir zərurətdir.

Azərbaycanın dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya prosesi davamlı və yüksək templidir. Dünya iqtisadiyyatında xarici ticarət əməliyyatları və investisiya qoyuluşu hazırkı beynəlxalq iqtisadi  prosesdə həyati əhəmiyyətə malikdir.

Beynəlxalq mənzərəyə diqqət etdikdə aydın görünür ki, bir sıra hallarda dövlətlərin iqtisadi mənafeləri qarşılıqlı maraqları təmin etmədikdə müxtəlif xarakterli siyasi, sosial kataklizmlərlə və hətta hərbi toqquşmalarla nəticələnir.  Dünya siyasətində baş verən proseslərlə yaxından tanış olduqda aydın olur ki, ən doğru yol balanslaşdırılmış siyasət və milli mənafeyi nəzərə almaqla beynəlxalq iqtisadiyyata  inteqrasiya yoludur. Bu yol ən pozitiv və perspektivli nəticələrə istaqamətlənib. Bu siyasət dövrün tələbidir. Məlumdur ki, dünya ölkələrində maddi ehtiyatlar bərabər səviyyədə yerləşməyib.  Mütləq bir ölkənin digərindəki maddi nemətə ehtiyacı vardır. Müasir şəraitdə qabaqcıl texnologiyasız  da heç bir ölkə əlahiddə inkişaf edə bilməz.  Elmi-texniki tərəqqi beynəlxalq intellektdən bəhrələnir və irəliləyir.  Digər tərəfdən, dünyada demoqrafik vəziyyət ildən-ilə  dəyişir, əhalinin ümumi sayı sürətlə artır. Bu artım hər ölkə qarşısında özünəməxsus iqtisadi və sosial tələblər qoyur. Bu tələbi ödəmək üçün isə beynəlxalq səmərəli əməkdaşlıq məsələləri vacib proses kimi həm hər bir dövlətin, həm də onların yaratdıqları birliklərin, təşkilatların qarşısında durur. Qloballaşma prosesi də məhz bu ümumdünya inteqrasiyasını özündə ehtiva etməkdədir. Təbii ki, dünya miqyasında hər bir dövlətin müxtəlif sosial-iqtisadi, siyasi səviyyəsi vardır.  Ölkələr bu baxımdan üç qrupa bölünür: inkişaf etmiş, inkişaf etməkdə olan və geridə qalmış, yaxud kasıb dövlətlər.  Bu transmilli prosesdə inkişaf etmiş  dövlətdən  iqtisadi və siyasi asılılığa düşməmək, milli-mədəni və şüur  baxımından assimilyasiyaya uğramamaq, bir xalq, millət kimi tarixin səhifəsindən silinməmək üçün ümummilli mənafelərə uyğun, müstəqil iqtisadi, siyasi kursa malik olmaq zərurət kimi meydana çıxır.  Azərbaycan rəhbərliyi öz düşünülmüş siyasəti ilə milli mənafeyə müvafiq strategiyaya uyğun səmərəli beynəlxalq əməkdaşlıq xəttini bərqərar edib, günü-gündən də bu mövqeyi möhkəmləndirir.  Beləliklə, ölkəmiz dünya iqtisadiyyatında uğurla  təmsil olunur və beynəlxalq əlaqələrdə ümummilli məqsəd və mənafeləri də hər bir addımda  ön mövqedədir. Həmin əlaqələr həm də qarşı tərəfin də mənafeyinə uyğun olduğu və maraqları ödəndiyi üçün dövlətlərarası əməkdaşlığın sərhədləri daim genişlənməkdədir. Belə ki, 2003-cü ildə ölkəmiz 124 ölkə ilə ticarət əməliyyatı aparırdısa, 2012-ci ildə bu rəqəm 155-ə çatmışdır.  Bu ilin yanvar-sentyabr aylarında isə ölkəmizin rezidentləri dünyanın 144 ölkəsinin hüquqi və fiziki şəxsləri ilə ticarət əməliyyatları həyata keçirmiş, 97 ölkəyə əmtəə ixrac olunmuş, 137 ölkədən idxal olunmuşdur. Doqquz ayda xarici ölkələrlə 26,1 milyard ABŞ dolları həcmində ticarət əməliyyatları aparılmışdır. Bu rəqəmin 8,1 milyard dollarlığı idxalın, 18 milyard dollarlığı isə ixracın payına düşmüşdür, 9988,8 milyon dollarlıq müsbət saldo yaranmışdır. Əvvəlki ilin müvafıq dövrü ilə müqayisədə əmtəə mübadiləsinin  dəyəri müqayisəli qiymətlərlə 10,3 faiz, o cümlədən ixracın həcm 7.2 faiz, idxalın həcmi isə 17,2 faiz artmışdır. Ticarət əlaqələrinin 11,1 faizi MDB  ölkələri, 88,9 faizi isə digər dövlətlərlədir. MDB üzvü olan ölkələrlə ticarət dövriyyəsinin fiziki həcmində artım 15,6 faiz, digərləri ilə isə 10 faiz olmuşdur. MDB ölkələri  üzvü istisna olmaqla digər dövlətlərə ixrac olunmuş malların dəyəri müqayisəli qiymətlərlə 7 faiz artaraq 17,1 milyard dollar, MDB ölkələrinə isə 17,9 faiz artaraq 949,5 milyon  dollar təşkil etmişdir. Həmin dövrdə idxalın 2 milyard dollarlığı MDB üzv, 6,1 milyard dollarlığı isə digər dövlətlərin payına düşmüşdür. Prioritet elan olunmuş qeyri-neft məhsulları da dünya bazarında çox böyük uğurla realizə olunur. Belə ki, doqquz ayda real iqtisadiyyat məhsullarının ixracı 1265,5 milyard dollar dəyərində olmuş və  artım ötən ilin müvafiq dövrünə nisbətən 13 faiz təşkil etmişdir. Hər nəfərə düşən qeyri-neft məhsullarının ixracı 14,2 dollar artaraq 135,8 dollara çatmışdır.  Qeyd etmək lazımdır ki, hesablaşmaların həcmi də ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 3,6 faiz artmışdır.   Göründüyü kimi, müstəqilliyinin 22-ci ilini yaşayan Azərbaycan iqtisadiyyatını qısa müddətdə dirçəltmiş, çoxşaxəli, hərtərəfli, davamlı inkişafa nail olmuş, hələ də fəsadları aradan qalxmayan beynəlxalq maliyyə və iqtisadi böhrandan zərər çəkməmiş, əksinə, geniş, davamlı tərəqqi yoluna çıxmışdır. Ölkədə  müasir istehsala nail olunması rəqabətədavamlı iqtisadiyyata səbəb olmuşdur. Mövcud iqtisadi potensialın aşkara çıxarılaraq dövriyyəyə cəlb edilməsi dövlətin iqtisadi qüdrətini daim yüksəldir.  Dövlət iqtisadiyyatın rəqabətədavamlılığını təmin etmək üçün onun bütün sahələrinə sərmayə yönəldiməsini diqqət mərkəzində saxlayır və ayrılan vəsaitləri daim artırır. Belə ki, bu ilin doqquz ayında iqtisadiyyata 14,8 milyard manatlıq, əvvəlki illə müqayisədə 30 faiz şox sərmayə yönəldilmişdir.  Bu məbləğin 34,7 faizi dövlətin, 62,6  faizi özəl bankların, 2,7 faizi isə bank olmayan kredit təşkilatlarının payına düşür.  Azərbaycanın davamlı sosial-iqtisadi uğurları və rəqabətədavamlı ümumi daxili məhsulları sayəsində artıq investisiyalar və sosial proqramlar da daxili imkanlar hesabına icra edilir.

Qarşılıqlı mənafeli əməkdaşlıq hər dövlətdən xarici kapital qoyuluşunu da tələb edir. Lakin bu proses ölkənin siyasi və iqtisadi asılılığına səbəb olmamalıdır.  Azərbaycan artıq iqtisadi və siyasi müstəqilliyinə nail olub. Ölkəmizdə iqtisadiyyata kifayət qədər böyük məbləğdə investisiya qoyulub. Son 10 ildə iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsinə, müxtəlif sosial və infrastruktur layihələrinin həyata keçirilməsinə 109,8 milyard manat (131,9 milyard ABŞ dolları) həcmində sərmayə yönəldilmişdir. Əsas cəhət ondadır ki, artıq yerli  sərmayə qoyuluşu daim  artır.  Belə ki, hazırda  göstərilən məbləğin  50, 6 faizi  daxili mənbələrin  payına düşür. Bu dövrdə istifadə olunan investisiyaların 40,7 milyard manatı neft-qaz sektorunun, 69,1  milyard manatı ( 63 faizi )  isə  qeyri-neft sahələrinin və  maliyyə bazarının inkişafına yönəldilmişdir. Əgər  2003-cü ilin rəqəmlərinə diqqət  etsək, görərik ki, ölkəmizdə ümumi investisiya qoyuluşu çox sürətlə —5,1 dəfə, o cümlədən qeyri-neft sektoruna  yönəldilmiş investisiyaların 14 dəfə artmasına, 2014-cü ildə isə rekord həddə —25,8 milyard ABŞ dollarına çatmasına nail olunmuşdur.₁₄

Bu gün aşkardır ki, müasir şəraitdə heç bir dövlət  beynəlxalq iqtisadi, ticari  əlaqələr  qurmadan özü inkişaf edə  bilməz. Azərbaycan dövlətinin  yürütdüyü xarici siyasəti şəffafdır, açıqdır, səmimidir, qarşılıqlı etimada əsaslanır.  Bu isə  dünyada sülhün, sabitliyin qorunmasına və sosial-iqtisadi inkişafa səbəb olmaqdadır. Azərbaycanda həyata keçən nəhəng beynəlxalq iqtisadi layihələr digər   ölkələrin də maraqlarına xidmət edir, çünki bu səmərəli əlaqələr  neçə-neçə dövlətin iqtisadiyyatının dirçəldilməsinə və tərəqqisinə də  səbəb olmaqdadır. Hazırda ölkəmiz beynəlxalq enerji təhlükəsizliyində əhəmiyyətli rol oynayır və bu mövqe daim möhkəmlənir. Makroiqtisadi proqnozlara görə, bu il ölkədə ümumi daxili məhsul istehsalının 55 milyard manat  və yaxud da 70 milyard dollar olacağı gözlənilir. Bu, əvvəlki illə müqayisədə 4,5 faiz artım deməkdir. Yüksəliş qeyri-neft sektorunun sürətli inkişafı nəticəsində əldə ediləcəkdir. Bu sürətli artım Azərbaycanı bir neçə ildir ki, sərmayə cəlb edən ölkədən donor ölkəyə, kredit yönəldən  dövlətə çevirib. Hazırda  xarici sərmayə qoyuluşu milyardlarla dollar həcmindədir, bu sahədə ölkəmizə müraciət edən dövlətlərin sayı artır və bu fəaliyyət sahəsinin sərhəddi daim genişlənir. Azərbaycanın kapital yönəltdiyi nəhəng transmilli layihələrin də həm iqtisadi, sosial həm də siyasi əhəmiyyəti çox böyükdür. Bu layihələrdən biri olan Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunun inşası başa çatmaq üzrədir. Bu nəqliyyat dəhlizinin reallaşması Pekindən Londona qədər iki qitə arasında əlaqə yaradacaq, onlarca dövlət bu tranzit xəttindən istifadə edə biləcəkdir. Digər bir layihə —TANAP-ın da çox böyük iqtisadi və siyasi əhəmiyyəti vardır. TANAP layihəsinin həyata keçirilməsi Avropanın enerji xəritəsini tamamilə yenidən quracaqdır. Bu xəritədə Türkiyə və Azərbaycanın rolu xüsusi  yer tutacaqdır. Çünki TANAP layihəsi dünya miqyasında enerji layihələri arasında ən böyük layihələrdən biridir.

Azərbaycan qloballaşma şəraitində uğurla dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya olunur.Bu özünü bir çox sahələrdə göstərir.Əlbəttə,qeyd etdiyimiz kimi artıq XXI əsrdə qlobal problemlər üçün bütün səylər birləşdirilməlidir.Təkbaşına bu problemlərin (istiləşmə,ozon qatının deşilməsi,nüvə silahının potensial təhlükəsi və s) öhdəsindən gəlmək mümkünsüzdür.Bu problemlərin yaranmasının özü elə bir başa sənaye sahələrinin yüksək sürətlə inkişafının nəticəsidir.Bildiyimiz kimi ETT özü ilə sürətli inkişaf  gətirməsinə baxmayaraq,böyük təhlükələr də gətirdi.Məhz bu baxımdan bütün problemlərə birgə nəzarət olunmalı və çıxış yoları üçün səylər birləşdirilməlidir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

İstifadə olunmuş mənbələr:

1.Sənayenin iqtisadiyyatı – Telman Hüseynov (Bakı 2000)

1.1.İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin əsasları-M.Əhmədov,A.Hüseyn (Bakı 2011,Metodik vəsait)

2.İqtisadi Diplomatiya – Amil Məhərrəmov (Bakı 2013)

3.www.biznesjurnal.com/

4.www.stat.gov.az/

5.www.oilfund.az/

6.www.socar.az/

7.www.maliyye.gov.az/

8.www.azertag.az/

9.Keçid dövrünün milli iqtisadi problemləri – Ü.Əliyev (Bakı2008)

10. http://strategiya.az/
11. http://www.president.az/files/future_az.pdf
12. http://interfax.az/
13. http://azerbaijan.az/
14. http://www.respublica-news.az/