by : İbrahim Məmmədli Mirzənin qeydləri, Qrafiklər

Davamlı İqtisadi İnkişaf Qiymətləndirmə (SEDA) reytinqi (2018)

Boston Consaltinq Qrupun 2018-ci il üçün açıqladığı Davamlı İqtisadi İnkişaf Qiymətləndirmə (SEDA) reytinqi dünya ölkələrinin SEDA indeksi, əhalisi, o cümlədən adambaşına düşən milli gəlirin müqayisəsi üçün əhəmiyyətli mənbədir.

 

SEDA reytinqi necə formalaşır?

Ətraf mühit, idarəetmə, vətəndaş cəmiyyəti, bərabərlik, infrastruktur, gəlir, iqtisadi sabitlik, məşğulluq, sağlamlıq, təhsil kimi göstəricilərin ortalaması SEDA reytinqini formalaşdırır.

Cənubi Qafqaz ölkələrini qrafiklərlə müqayisə edək:

 

 

 Əlavə olaraq təhsil və sağlamlıq üzrə Azərbaycan uyğun olaraq 47.4 və 72.8 bal almışdır. Ermənistan uyğun olaraq 49.7 – 75.3, Gürcüstan isə 64.3 – 74.3 bal almışdır. Digər göstəricilərlə yuxarıdakı linkdən tanış olmaq olar.

1. 553 Comments
by : İbrahim Məmmədli Mirzənin qeydləri, Yayınlanmış məqalələr

Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurmaq istədiyi iqtisadi modelinə dair

XX əsrin əvvəlləri qanlı müharibələr və dünya xəritəsinin yenidən şəkilləndiyi bir dövrə təsadüf edir. Azərbaycanın 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsi ilə ikiyə bölünməsi 65%-nin cənubda Qacar dövlətinin, 35%-nin şimalda Çar Rusiyasının tərkibində qalması ilə nəticələndi. 1904 – 1905 –ci illərdə rus-yapon müharibəsində ağır məğlubiyyətdən sonra I dünya müharibəsindən də məğlub ayrılan Rusiyada daxili vəziyyətin kəskinləşməsi imperiyanın ucqarlarında azadlıq istəklərini də alovlandırırdı.

Məqalənin davamını aşağıdakı linkdən oxuya bilərsiniz:

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurmaq istədiyi iqtisadi modelinə dair

14. 381 Comments
by : İbrahim Məmmədli Mirzənin qeydləri, Yayınlanmış məqalələr

Azərbaycan sənayesinin inkişaf perspektivi və onun dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyası

 

1.Azərbaycan sənayesinin inkişaf mərhələləri.

  Azərbaycan aqrar-sənaye ölkəsidir.Tarixin qədim zamanlarından burada yaşayan əhali daha çox kənd təsərrüfatı ilə məşğul olub.

XVII əsrdə İngiltərədə sənaye inqilabının baş verməsi,Qərbi Avropanın inkişafının sürətlənməsi digər ölkələrdə də sənaye sahələrinin inkişafını qaçınılmaz etdi. XIX əsrin ortalarında artıq Azərbaycan iki hissəyə parçalanmışdı və Arazın şimal hissəsi Rusiya imperiyasının tərkibinə qatılmışdı.İmperiyanın tərkibinə qatıldıqdan sonra artıq uzunmüddətli sakitlik dövrünün başlanması,qeyd etdiyimiz kimi Avropada sənaye sahələrinin sürətli inkişafı Azərbaycanın şimal hissəsində də sənaye sahələrinin inkişafını labüd etdi. Continue reading “Azərbaycan sənayesinin inkişaf perspektivi və onun dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyası”

10. 132 Comments
by : İbrahim Məmmədli Mirzənin qeydləri

Şah Abbasın ingilisləri aldatması: Hörmüzün alınması

3 fevral 1509-cu ildə Diu dəniz döyüşündə Portuqaliyanın Osmanlı və Venesiyanın dəstəklədiyi Məmlük, Qucarat Sultanlığı və Kəlküttə Krallığının birləşmiş donanmasını məğlubiyyətə uğratması ilə strateji əhəmiyyətli Hörmüz boğazı itirildi.

Hörmüzün strateji əhəmiyyəti nə idi ki, 113 il sonra Şah Abbasda boğazı geri almaq zərurəti yaratdı?

Diu dəniz döyüşünün (II Çaul döyüşü) nəticəsində Səfəvilər Hind okeanına çıxışlarını itirdilər. Halbuki XVI əsrdə Böyük İpək Yolu – Şərq-Qərb marşrutu üçün  Hind okeanı və xüsusilə, Ərəbistan dənizi, Hörmüz boğazı və Fars körfəzi xüsusi önəm kəsb edirdi. Afrikanın cənubundan – Ümid burnundan dolaşaraq gələn avropalı tacirlərin təhlükəsizliyini təmin etmək və bu yola nəzarəti bir əsr boyunca Portuqaliya etdi. Nəzarət kimdə idisə, güc də onda idi.

Ümumiyyətlə İran coğrafiyasında yaranan türk dövlətləri donanma qurmağa maraq göstərməmişlər. Hətta Xəzərin böyük hissəsinə nəzarət etsələr də belə yalnız balaca ticarət qayıqları olmuşdur (P.S IX-X əsrdə mövcud dövlətlərin yetərincə balaca donanması mövcud olub, ancaq əgər buna donanma demək olarsa).

Şah Abbas hakimiyyətə gəldikdən sonra bir çox sahədə reformlar həyata keçirdi. Qərbdə Osmanlının nəzarətinə keçirdiyi torpaqları və Şərqdə itirilmiş torpaqları geri almaqdan tutmuş, orduda bir çox islahat keçirdi.

Ancaq itirilmiş Hörmüzü geri qaytarmaq nə Naxçıvanı Osmanlılardan, nə də Nişapuru özbəklərdən geri almaq kimi quru müharibəsi – ənənəvi müharibə üsulu ilə mümkün deyildi (XVII əsr və hələ də Səfəvilərin donanması yoxdur).

1621-ci ildə Şah Abbas portuqallara qarşı ingilislər ilə müqavilə bağladı. Müqavilənin şərtlərinə görə:

  • Ələ keçirilən bütün qənimətlər bərabər bölüşdürüləcək
  • Hörmüz qalasına hücum eyni vaxta olacaq
  • Adanın gömrük vergiləri bərabər olaraq Səfəvi ilə Şərqi Hindistan şirkəti arasında bölünəcək. İngiltərədən Səfəvi şahına gələcək ticari mallar vergidən azad olacaq
  • Savaşdan sonra xristian əsirlər İngiltərəyə, müsəlman əsirlər Səfəvilərə veriləcək
  • Savaşın bütün xərclərini iki tərəf arasında bölünəcək

19 aprel 1622-ci ildə ingilislərin köməyi ilə Səfəvilər Hörmüz qalasını geri aldılar. Nəticə etibarı ilə adanın geri alınması Fars körfəzində nəzarətin Səfəvilərə keçməsinə gətirib çıxardı. Ancaq Şah Abbas ingilislərlə bağladığı müqavilədə göstərilən imtiyazları onlara vermədiyi kimi, əllərinə keçən qənimətləri də ucuz qiymətə onlardan almış və Hörmüz qalasını dağıtmışdır. Alternativ olaraq Bəndər Abbası (Abbas Limanı) qurmuşdur. Lakin təbəəsinin dəniz ticarətini sevməməsi limanın sadəcə, ingilis və hollandiyalıların istifadəsinə gətirib çıxarmışdır.

2. 516 Comments
by : İbrahim Məmmədli Mirzənin qeydləri

Culfa: Azərbaycan və İran

 

“Şimali Amerikada bir Nogales şəhəri iki yerə bölünür. Şimala, Santa Cruza baxsanız, Nogales Arizonanı görəcəksiniz. Ev təsərrüfatlarının orta illik gəliri 30 min dollara yaxındır. Gənclərin əksəriyyəti məktəbə gedir və böyüklərin böyük hissəsi orta məktəb məzunlarıdır. Əhali dünya standartlarına görə daha uzun ömürlüdür. Nogales Arizonada təhlükəsizliyi hökümət təmin edir. Bələdiyyə başçıların özləri seçirlər, konqres üzvləri və senatorlar xalq qarşısında hesabatlıdırlar. Demokratik sistem hakimdir.

Çitin cənub tərəfində, yalnız bir neçə addım uzaqda, həyat tamamilə fərqlidir. Nogales Sonora sakinləri Meksikanın nisbətən əlverişli hissəsində yaşayırlarsa da, hər evdə orta hesabla gəlir Arizona ştatının Nogalesinin təxminən üçdə bir hissəsi qədərdir. Sonoradakı Nogales yetkinlərin əksəriyyəti lisey diplomuna malik deyil və gənclərin əksəriyyəti məktəbə getmirlər. Bundan əlavə, sosial sərmayə yox səviyyəsindədir. Qanun və qaydalar daha da pisdir. Cinayət yüksəkdir və biznes qurmaq risklidir. Nogales Sonora sakinləri hər gün korrupsiya və siyasətçilərin bacarıqsızlığı ilə üzləşirlər. Şimaldakı qonşularından fərqli olaraq, demokratiya onlar üçün olduqca yeni bir təcrübədir. 2000-ci ildə siyasi islahatlara qədər Meksikanın böyük əksəriyyəti kimi, Nogales Sonora korrupsiyali İnqilab Partiyası və ya Partido Revolucionario Institucionalın (PRI) idarəçiliyində idi. Bütün bu korrupsiyadan bezən insanlar Meksikanın yüksək təhlükəsizliklə qorunan ABŞ-Meksika sərhədindən həyatlarını təhlükəyə ataraq keçməsi heç də təəccüblü deyil.”

Bir şəhərin iki yarısı bir-birindən necə fərqlənə bilər?[1]

Kitabı oxuduqda dünyada belə şəhərlərin, ərazilərin onlarla olduğunu bilməmək heç də mümkün deyil. Məsələn, Culfa da belə şəhərlərdən biridir.

Bir dövlətin ərazisində olmuş, eyni millət olan lakin bir “fəlakət”[2] sonrası iki hissəyə bölünüb, ayrı quruluşlar tərəfindən idarə olunan şəhərlərə çevriliblər.

10 fevral 1828-ci ildə Rusiya ilə Qacarlar dövləti arasında bağlanmış müqaviləyə görəyə Araz çayı iki ölkə arasında sərhəd xətti oldu. Türkmənçay müqaviləsinin III maddəsində “..Arazın o tayı və.. Naxçıvan xanlığını Rusiya İmperiyasının tam mülkiyyətinə güzəştə gedir” deyilir. Gülüstan müqaviləsində Arazın sol sahilində Qacarların nəzarətində qalan ərazilər bu müqavilə nəticəsində Rusiyanın nəzarətinə keçirdi.

10 fevral tarixi həm də bir qədim mədəniyyət, ticarət mərkəzi olan Culfanın iki ayrı sistem və quruluş tərəfindən idarə olunmasının başlanğıcı idi. Arazın sol sahilində – Rusiya hakimiyyəti olan hissədə iqtisadi, sosial, mədəni inkişaf səviyyəsi sağ sahildə- Qacarların tərkibində olan hissədən bir qədər sürətli getməyə başlamışdı. Buna səbəb isə Çar Rusiyasının Qacarlardan daha inkişaf etmiş olması, Avropada baş vermiş yeniliklərin Rusiyada və imperiyanın ucqarlarına az da olsa, getməsi idi. Baxmayaraq ki, I Nikolay sənaye inqilablarının gətirəcəyi yeniliklərdən qorxurdu, hakimiyyətinə təhlükə ola biləcək hər bir inkişafa mane olurdu. O, hətta çıxışlarının birində “Həm dövlət, həm də istehsalçılar əsas diqqətlərini fabriklərin bir nemət olmaqdan çıxıb, müsibətə çevirəcək mövzu üstündə toplamalıdır. İşçilərin əxlaqi yöndən təsirli nəzarətə tabe tutulması lazımdır. Əks-təqdirdə bu xalq kütləsi gedərək əfəndiləri üçün təhlükəli olan bir sinifə çevriləcəklər” deyirdi. Qacarlar isə sənayenin inkişafında maraqlı deyildi. Digər tərəfdən Fətəli şahdan sonra ingilislərin nüfuz dairəsinə keçməsi, 1870-ci illərdə iqtisadiyyatın çökməsi, Rusiyanın, Britaniyanın ucuz məhsullarının ölkəyə daxil olması da daxili bazarın zəifləməsinə təsir etmişdir.  Çarın və ya Şahın izlədiyi iqtisadi siyasət imperiyanın ucqarlarına da təsir edirdi.

Sənaye inqilabının ən önəmli ixtiralarından biri dəmiryolları idi. Dəmiryolu həm də iqtisadi inkişaf üçün çox əhəmiyyətli sistem idi. Şimalda 1906-cı ildə Aleksandropol-Culfa dəmiryolu fəaliyyətə başladıqda, cənubda 10 il sonra Təbriz- Culfa istiqamətində qatarlar hərəkət etməyə başladı. Bu həm də İranda ilk dəmiryolu xətti idi. Sonralar Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Ələt-Culfa dəmiryolu layihəsi qəbul olunsa da, xəttin çəkilməsi SSRİ tərəfindən II dünya müharibəsi zamanı reallaşdırıldı. Sol sahil Culfasını Gümrüyə[3], Bakıya bağlayan dəmiryolları hər bir sahədə inkişafa təkan verirdi.

İqtisadi İslahatların Təhlili və Kommunikasiya Mərkəzinin hazırladığı “Regionların investisiya reytinqi”[4]ndə ilk onluqdadır. Muxtar Respublikada isə paytaxtdan sonra ikinci yerdədir. Sənaye məhsulunun illik həcmi 7572.7 min manatdır.

Rayonda 27 ümumtəhsil məktəbi, peşə məktəbi, 6 məktəbdənkənar, 30 kitabxana, 37 klub müəssisəsi, 1 muzey, 2 uşaq musiqi məktəbi, «Əlincə» kinoteatrı, mərkəzi xəstəxana, 1 sahə xəstəxanası, 15 həkim ambulatoriyası və s. təşkilatlar fəaliyyət göstərir. 2016-cı ildə rayonun ümumtəhsil məktəbləri üzrə XI sinfi bitirən 402 məzundan 305 (75,8%) nəfəri müxtəlif ixtisas qrupları üzrə ali məktəblərə qəbul olmaq üçün sənəd vermiş, onlardan 172 nəfəri (56,4%) müxtəlif ixtisaslar üzrə ali məktəblərə qəbul olunmuşlar[5].

Sağ sahil Culfasında isə 2005-ci ildə 51 min ha ərazidə “Araz Azad İqtisadi Zona”yaradılıb. Araz Azad Ticarət Zonasında fəaliyyət göstərən 100-dən çox istehsal, sənaye və ticarət şirkəti fəaliyyət göstərir.  və onların məhsulları dünyanın bir çox ölkələrinə ixrac edilir. 2014-cü ilin statistikasına görə, AAİZ-dən 66 milyon dollar dəyərində mal ixrac edilmişdir.10 min ton məhsul Gürcüstan, Türkmənistan, Azərbaycan, Əfqanıstan, Pakistan, Türkiyə, Almaniya, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ) və bir sıra digər Avropa ölkələrinə ixrac edilib[6].

Daha əvvəllər SSRİ və İran arasında mövcud olan gömrük məntəqəsi 1996-cı ildən yenidən fəaliyyətə başlamışdır. Həmçinin İranın şimal-qərb bölgəsinin ən cəzbedici şəhərlərindən biridir. Bunun başlıca səbəbi beynəlxalq yükdaşımaların bu ərazidən keçməsi, ayrıca gömrük məntəqəsinin, dəmiryolunun mövcudluğu da əsas təsiredici qüvvələrdən biridir.

18000 şagird regional məktəblərdə, təxminən illik ortalama 450 tələbə ölkənin müxtəlif universitetlərində təhsil alır. Şəhər əhalisi əsasən, xidmət, inzibati, nəqliyyat, gömrük, bank və sığorta və s. işlərlə məşğul olur. Kənd əhalisinin əksəriyyəti fermerlərdir.[7]

Bütün bu göstəricilərə baxmayaraq, şəhər öz köhnə görünüşünü saxlayır. Müasir görünüşlü binalara rast gəlmək mümkün deyil.

 

[1] “Ulusların Düşüşü” Daron Acemoğlu, James Robinson; səh10

[2] (İ.M – müharibə, müqavilə nəticəsində vəya referendum nəticəsində ayrılıb)

[3] Aleksandropol

[4] http://iqtisadiislahat.org/store//media/documents/diger/Rayonlarin_Investisiya_Reytinqi.pdf

[5] http://www.tehsilproblemleri.com/?p=14483

[6] http://theiranproject.com/blog/2014/07/08/exports-from-aftz-increased-by-144-pc-official/

[7] https://www.revolvy.com/main/index.php?s=Jolfa,%20Iran%20(city)&item_type=topic

8. 469 Comments
by : İbrahim Məmmədli Mirzənin qeydləri

Monetar nəzəriyyə & Kriptovalyutalar ( II yazı )

Əvvəlki yazıda qeyd etmişdik ki, Mərkəzi Bankın əsas funksiyalarından biri də makroiqtisadi sabitliyi qorumaq, bazardakı pul kütləsinə nəzarət etməkdir.

Mərkəzi Banklar haqqında daha ətraflı Thomas Piketty “Kapital” əsərində yazır:

“ Qızıl standartının[1] mövcud olduğu vaxtda Mərkəzi Banklar bu günə nisbətən çox önəmsiz rola sahibdilər. Ancaq ta ki, pul dəyərli metallara çevrilə bilmədiyi vaxta qədər.

Mərkəzi Bankların əsas hədəfi bazarda sabit qiymət siyasətini aparmaqdır. Böhran zamanı maliyyə quruluşlarının toplu şəkildə iflas etməsinin qarşısını almaq üçün lazım olan likvidliyi təmin etməkdir.”[2]

Yenə həmin kitabda:

“ Monetar iqtisadçıların lideri olan Friedman “ABŞ-ın pul tarixi” (Monetary History of the United States) əsərində ABŞ-ın 1857 – 1960  illərindəki pul siyasətini analiz etmişdir. Kitabın kilit nöqtəsi 1929-cu il “Böyük Böhran”-dan sonrakı qaranlıq illərdir.. Kapitalist iqtisadiyyatlarda böyümənin daimi olması üçün pul siyasətinin də pul təklifindəki sabit artıma qaranti verəcək şəkildə həyata keçirilməsidir.. Kapitalizmi qurtarmaq üçün Rifah dövlətinə ya da hər şeyə nüfuz edən bir dövlətə ehtiyac yoxdur. Lazım olan tək şey, doğru –düzgün işləyən bir Mərkəzi Bankdır.”[3]

Mərkəzi Bankların “Böyük Böhran”dan sonrakı 90 il ərzində necə əhəmiyyət kəsb etdiyini gördük. Qeyd etdiyimiz kimi, kriptovalyutaları nə hansısa dövlət, nə də ki, hansısa mərkəzi bank emal etmir. Mövcud iqtisadi nəzəriyyələrə tərs düşən tərəf də budur.

 

 

 

 

 

 

[1] https://tr.wikipedia.org/wiki/Alt%C4%B1n_standard%C4%B1

[2] THOMAS PIKETTİ, KAPİTAL (çeviren: Hande Koçak) səh,598

[3] THOMAS PIKETTİ, KAPİTAL (çeviren: Hande Koçak) səh,599

759 Comments
by : İbrahim Məmmədli Mirzənin qeydləri

Monetar nəzəriyyə & Kriptovalyutalar ( I yazı )

Monetaristlərə görə, iqtisadiyyatda qeyri-sabitliyin tək səbəbi, pul təklifindəki nizamsız dalğalanmalardır. Nəzəriyyənin banisi 1976-cı ildə Nobel mükafatına layiq görülmüş Milton Friedmandır. 1976-cı ildə nəşr etdiyi “Pulun miqdarı teoremi üzərində çalışmalar” adlı əsəri ilə nəzəriyyənin əsasını qoymuşdur.

Monetaristlərin fikrincə, dövlət vergi ödəyiciləri ilə artan xərcləri maliyyələşdirərkən, dövlət xərclərinin milli gəlirə olan geniş təsirləri adətən minimal olacaq, çünki əlavə vergi gəlirləri iqtisadiyyatın xərclərinin təsirini qismən aradan qaldıracaq. Monetaristlər də, ictimai xərclərin artması Mərkəzi Bank tərəfindən borclanma yolu ilə (yəni pul genişləndirilməsi siyasəti ilə) tamamilə maliyyələşdirildikdə, dövlət xərclərinin milli gəlirə daha çox təsir edəcəyi qənaətindədirlər. Çünki pul kütləsindəki artım adətən faiz nisbətinin azalmasına və nəticədə xüsusi investisiyanın artmasına səbəb olur.

Monetaristlər iqtisadiyyatı sabitləşdirmək üçün pul və maliyyə siyasətinin tətbiqinə qarşı çıxırlar. Monetaristlərin fikrincə, yaxşı bir pul siyasəti pul kütləsinin sabit artımına imkan verən bir siyasətdir. Məsələn, 1975-ci ildə müasir Keynesyancılar neft bahalaşmasının iqtisadiyyata təsirinin aradan qaldırılması üçün pul genişləndirilməsi (pul kütləsinin artırılması) siyasətini təklif etdikdə, monetaristlər uzunmüddətli inflyasiya nəticələrinə görə belə bir təklifə qarşı çıxdılar. Monetaristlər fiskal siyasətin tətbiqinə qarşı çıxırlar. Onlara görə, açıq-aydın bir maliyyə siyasətinin istisna edilməməsi səbəbindən iqtisadiyyata olan təsir minimaldır.

Bunun əvəzinə, pul kütləsini sabit dərəcədə artırmaq məsləhətdir. Bu fikrin tərəfdarlarına görə, bu nisbət iqtisadiyyatın artım tempi ilə təxminən müəyyən edilə bilər. Bu halda iqtisadiyyatda iqtisadi dəyişikliklər minimuma endirilə bilər və qiymətlərin ümumi səviyyəsində sabitləşmə əldə edilə bilər.

Bu gün mövcud iqtisad teoremlərinin XXI əsr üçün, xüsusilə, kriptovalyutaların gələcəyi baxımından düşünüldükdə yetərsiz qaldığını görürük. Necə ki, Adam Smitdən başlayan klassik nəzəriyyə bir müddətdən sonra fərqli nəzəriyyələrin ortaya çıxması ilə nəticələnmişdir.

Mövcud teoremlərin kriptovalyuta ilə zidd təşkil edən tərəfləri hansılardır:

  1. İktisadi nəzəriyyəyə görə, ümumi pul kütləsinə nəzarət mexanizmini Mərkəzi Bank görür. Ancaq kriptovalyutalarda belə mexanizm yoxdur. Onlara nəzarət edəcək nə bir hökümət, nə də ki, bir qurum var.
  2. Artan xərcləri maliyyələşdirmək üçün hökümət ya vergi alacaq ki, bunu Bitcoin, Ethereum, Ripple və s. kimi vasitələrlə etmək mümkün deyil. Ən böyük səbəblərindən biri də bu kriptovalyutaların nə olması ilə bağlıdır: 1) pul vahidi; 2) qiymətli kağız; 3) əmtəə; Bəzi ölkələr bunu pul olaraq qəbul edir, bəzi ölkərsə, əmtəə olaraq.
    – Ya da, pul kütləsini artıracaq. (Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi monetar nəzəriyyənin tərəfdarları ikinci təklifə qarşı çıxırlar)
16. 087 Comments
by : İbrahim Məmmədli Mirzənin qeydləri

Sənaye inqilabları və Azərbaycan

XXI əsrdə əmək bazarında, texnoloji inkişafda, sənayedə yeni trendlərin meydana çıxması və ilk dəfə olaraq bir “sənaye inqilabının” (sənaye 4.0) öncədən qeyd edilərək həyata keçirilməsi vəziyyətin mürəkkəbliyindən xəbər verir. Bəs, Azərbaycan bu inkişafın harasındadır? Bu suala ən sonda cavab verəcəyik.

Öncə ilk 3 sənaye inqilabını analiz edək:

I          Dünyada Neolit inqilabı eradan əvvəl XI – X -cu minillikdə ibtidai insanların ilk dəfə oturaq həyata keçərək buğda və digər bitkiləri əkməyə, heyvanları əhilləşdirməyə başlaması ilə baş verdi. Yəni “insanın istehlakçı mövqeyindən həm də istehsalçı mövqeyinə keçməsi” çox böyük iqtisadi inqilab idi. Bir zamanlar Assuriya, Şumer, Bibliya sivilizasiyalarının yarandığı “Bərəkətli Hilal”da[i] baş verən kənd təsərrüfatındakı yeniliklərin təsiri  Azərbaycanda bir qədər gec VII – VI minillikdə baş verdi. Bu yeniliyin Qafqaza bir qədər gec çatmasının səbəbi isə əlaqələrin zəif olması idi.

Map of the world showing approximate centers of origin of agriculture and its spread in prehistory: the Fertile Crescent (11,000 BP), the Yangtze and Yellow River basins (9,000 BP) and the New Guinea Highlands (9,000–6,000 BP), Central Mexico (5,000–4,000 BP), Northern South America (5,000–4,000 BP), sub-Saharan Africa (5,000–4,000 BP, exact location unknown), eastern North America (4,000–3,000 BP)[ii]


  II   Elektrik istehsalının təməl prinsipləri 1820 –ci illərin sonu 1830-cu illərin əvvəllərində Faradey tərəfindən kəşf olunmasına baxmayaraq, istehsal sahələrinə 1870-ci ildən başlayaraq tətbiq olunmağa başladı. Dinamo ilə hidravlik turbinin kommersiya məqsədli istehsalı və elektrik enerjisinin mexaniki istehsalı İkinci Sənaye inqilabını [iii] başlatdı.  Azərbaycanda isə elektrik enerjisinin sənayeyə tətbiqi 1898-ci ildə olmuşdur. Məlumdur ki, son 2 – 3 əsr Azərbaycan sənayesinin əsas aparıcı gücü neft sənayesi olmuşdur. Elektrik də ilk dəfə neft sənayesinə tətbiq edilmişdir. “1902-ci ilin martında istismara buraxılan Belqorod elektrik stansiyasında «Zulcer» firmasının hər birinin 1000 l.s gücü olan dörd buxar maşım, «Lezner» firmasının 2000 l.s. gücü olan buxar maşını, AEQ firmasının 6000 v gərginlikli generatoru quraşdırıldı. Bibi-Heybət elektrik stansiyasında «Simens – Qalske» firmasının 500 l.s. gücündə olan iki buxar maşını qoyuldu. Belqorod və Bibi – Heybət elektrik stansiyaları o dövr üçün Rusiyada ən böyük stansiyalar idi. 1914-cü ildə Bibi – Heybət və Belqorod stansiyalan arasında əlaqə yaradıldı.Bu tarixi Azərbaycanda elektrik sisteminin yaranması tarixi hesab etmək olar. 1915-1917-ci illərdə Bibi – Heybət stansiyası Rusiyada ən böyük və Avropada ən faydalı stansiyaya çevrildi. 1915-ci ildə bu iki elektrik stansiyasının ümumi gücü 47000 kvt-a çatdırıldı.”[iv]
Avropa ilə Azərbaycanda elektrik enerjisinin sənayeyə tətbiq edilməsi arasındakı fərq təxminən 30-40 ildir.
Dünyada ən çox istinad edilən 10 iqtisadçıdan biri olan Daron Acemoğlu “Why Nations Fail” [v]kitabında Çar mütləqiyyətinin sənayeləşmədən geri qalması səbəbini belə izah edir:
“Sanayi Devrimi’nin yayılmasıyla aristokratlar yalnızca ekonomik bakımdan değil siyasal bakımdan da kaybedenler olma riskiyle yüz yüze geldiler; çünkü siyasal güçlerini de kaybetmeye başlamışlardı. Ekonomik ve siyasal güçlerinin tehlikeye girmesiyle bu elitler sıklıkla sanayileşmeye karşı zorlu bir muhalefet oluşturdular. Mutlakiyetçi monarşilerin ve aristokratların kaybedecek çok daha fazla şeye sahip olduğu AvusturyaMacaristan ve Rusya imparatorluklarında ise sanayileşme engellendi. Bunun sonucunda, Avusturya-Macaristan ve Rusya ekonomilerinin hızı kesildi. 19. yüzyılda büyük bir ekonomik büyüme gösteren diğer Avrupa ülkelerinin gerisinde kaldılar.”
Göründüyü kimi sənayedəki ləngimələrin əsas səbəbi Rusiya imperiyasının elit təbəqəsinin buna dirənməsi idi. Nəticə etibarilə bu dirəniş imperiyanın ucqarlarındakı müstəmləkələrə də təsir edirdi.

III         1970-ci ildən başlayaraq məhsulların avtomatlaşdırılması ilə Üçüncü sənaye inqilabı[vi][vii] baş verdi.  Avtomatlaşdırma istehsalın daha çox insansızlaşdırması kimi qəbul olunur və insan xətalarını da optimallaşdırır. Beləliklə 1970-lərdən indiyə kimi davam edən yeni sənaye inqilabı başlamış oldu. Bu müddət ərzində bilgisayarlardan istifadə, smartfonların, internetin geniş yayılması istehsala böyük təsir etdi. Sənayenin qloballaşması da bu dövrdən başladı. Sənaye 3.0  [viii]insan əməyindən az istifadə edilməsi və istehsalın avtomatlaşdırılması olaraq qəbul edilir.
Azərbaycanda istehsalın avtomatlaşdırılması, iri fabrik, zavodların bu mərhələyə keçməsi müstəqillikdən sonra xarici şirkətlərin ölkəyə daxil olması ilə əlaqədar olmuşdur. Avtomatlaşdırma ilk vaxtlar daha çox neft sənayesi ilə bağlı idi. Ancaq zaman-zaman təkcə neft sənayesi ilə məhdudlaşmadı, metalurgiya, kimya və azda olsa, digər sənaye sahələrini də əhatə etdi. İri sənaye sahələri istisna olmaqla aqrar sənaye, yüngül sənaye, yeyinti sənaye sahələri hələ də keçid mərhələsindədirlər. Bu “sənaye inqilabının” ən böyük özəlliklərindən biri isə qeyd etdiyimiz kimi istehsalın insansızlaşdırılmasıdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu sahələrin insansızlaşdırılıb, optimallaşdırmaq əmək bazarında böyük işsizlik ordusu yaranacaq ki, bu da iqtisadiyyatda böhrana səbəb olacaq. Ona görə də, hələ uzun müddət bu tendensiya davam edəcək və istehsalın avtomatlaşdırılması prosesi ləngdə olsa, davam edəcək.

Lütfi Zadənin [ix][x]qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi 3-cü və 4-cü sənaye inqilablarına təsiri danılmaz dərəcədir. İstehsalın avtomatlaşdırılması, robotlarda süni zəkanın inkişaf etdirilməsi nəzəriyyənin praktikaya keçirilmiş halı desək, yanılmarıq.

Ümumi olaraq Azərbaycan sənayesi 2.0 ilə 3.0 arasında bir yerdə olduğu qəbul edilir.

IV      İlk üç sənaye inqilabından fərqli olaraq dördüncüyə sonradan çatmaq çox çətin olacaq. Əvvəlkilərərin yenilikləri 40-50 il sonra bizə gəlib çatsa da, dördüncünün çatmasının finans dəyəri bizim üçün çox böyük olacaq.  Sənaye 4.0-da yəni, istehsalın robotlaşdırılmasında iki məsələ var:
1)  Sənaye 4.0-a lazım olan robotları istehsal etmək
2)  Bu robotları başqa ölkələrdən alıb, istehsalı bu robotlarla etmək

Robot istehsal edə bilməyəcəyimizə görə bizim üçün ikinci bənd önəmlidir. Yəni biz robotları, digital maşınları ABŞ, Çin, Cənubi Koreyadan alıb, istehsal müəssisələrinə yerləşdirəcəyik. Sonra robotların əməliyyat sistemlərini, proqram təminatlarını da satın alacağıq, bu proqramlarla onları işlədib, məhsul istehsal edəcək və satacağıq. Əlbəttə burda qazanan robotu istehsal edən, proqramı yazanlar olacaq. Bu “sənaye 4.0-ı” daha aydın başa düşmək üçün sadəcə bir nümunə idi.

Bəs, nə etməliyik?

–          Burda iki yoldan birini seçməliyik: inqilab (şokterapiya) və təkamül. Birinci üsuldan keçən əsrdə Avropa ölkələrində istifadə olunub, risk səviyyəsi çox yüksəkdir. İkinci üsulun tətbiqi isə çox uzun çəkir. Fikrimizcə, birinci üsul nə qədər çox riskli olsa da, ikinci üsuldan daha faydalıdır. Çünki rəqabət qabiliyyətli iqtisadiyyat formalaşdırmaq istəyiriksə, bəzi riskləri də almalıyıq. Sonradan “industry 4.0”–[xi]a keçmiş ölkələrin nə sürətinə çata biləcəyik, nə də onlarla rəqabət apara biləcəyik.

–          Orta məktəblərdə və Ali məktəblərdə bu istiqamətdə təşviqedici proqramlar edib, yeniliklərə hazırlamalıyıq. Universitetlərin sənaye parklarında tələbələrin istifadəsində laboratoriyalar qurmaq, quracaqları startappları dəstəkləmək.

–          Yeni yaradılan sənaye məhəllələri, sənaye parklarını tam yeni sistemlə təchiz etməklə də prosesdən geri qalmamağa çalışmaq.

Azərbaycan 4-cü sənaye inqilabına sovet təfəkküründən çıxaraq keçid edəcəyinə inanırıq.

 

[i] https://en.wikipedia.org/wiki/Fertile_Crescent

[ii] http://science.sciencemag.org/content/300/5619/597

[iii] https://en.wikipedia.org/wiki/Electricity_generation

[iv] https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycanda_energetikan%C4%B1n_yaranma_tarixi

[v] https://ekitabevim.wordpress.com/2016/08/03/daron-acemoglu-james-robinson-uluslarin-dususu-epub/

[vi] http://www.worldfinancialreview.com/?p=2271

[vii] http://www.economist.com/node/21553017

[viii] http://ibrahimmemmedli.blogspot.com/2017/08/snaye-40.html

[ix] https://az.wikipedia.org/wiki/L%C3%BCtfi_Zad%C9%99#F.C9.99aliyy.C9.99ti

[x] https://www.nytimes.com/2017/09/11/science/lotfi-zadeh-father-of-mathematical-fuzzy-logic-dies-at-96.html

[xi] http://www.endustri40.com/

967 Comments
by : İbrahim Məmmədli Mirzənin qeydləri

Sənaye 4.0

İnqilab və sənaye istehsalında inqilab

İnqilab (ər. “çevriliş”, “dəyişiklik”; lat. “revolutio” – “çevriliş”, “dəyişiklik”) — təbiətdə, cəmiyyətdə, təfəkkürdə əvvəlkinə nisbətən radikal, köklü, keyfiyyət dəyişiklikli keçid.

İnqilab inkişafdakı keyfiyyət dəyişikliyidir. Bir qayda olaraq islahatların ya keçirilmədiyi və ya az keçirildiyi həlqələrdə baş verir.

İnqilablar bütün sahələrdə ola bilər, məsələn, sosyal, mədəni, iqtisadi və s. Biz bu yazımızda sənaye inqilabları haqqında danışacağıq.

 
İstehsal sahəsində biri kənd təsərrüfatı (neolit inqilabı) digər üçü isə sənaye olmaqla 4 böyük inqilab olub. Ardıcıllıqla bunlara baxaq:
Neolit inqilabı
İnsanlar eradan əvvəl X minilliyə qədər, yəni neolit dövrünə qədər daha çox ovçuluqla məşğul olur, sürü şəklində köçəri həyat sürürdülər. İstehsal etdikləri yalnızca heyvan öldürməyə və özlərini müdafiə üçün daşdan hazırlanmış silahlar və üşüməmək üçün ovladıqları heyvanların dərisindən hazırlanmış paltarlardı. Bütün bunları nəzərə alsaq insanlar yalnız istehlakçı idilər. Ancaq eradan əvvəl X minillikdə ibtidai insanlar ilk dəfə oturaq həyata keçərək buğda və digər bitkiləri əkməyə, heyvanları əhilləşdirməyə başladılar. İnsanın istehlakçı mövqeyindən həm də istehsalçı mövqeyinə keçməyi çox böyük iqtisadi inqilabdır.

 

Birinci sənaye inqilabı və ya Sənaye 1.0
1712-ci ildə buxar maşının kəşfi istehsal sahələrində yeni bir səhifənin açılmasına səbəb oldu. Bu yeni kəşf ilə buxar maşını sənayenin bir çox sahələrində dəyişikliklərə yol açdı. Tekstil sənayesində başlayan bu dəyişim, başda kimya sənayesi olmaqla, digər sahələrə də yayıldı. Dəmiryolu şəbəkəsinin inkişafı, bu inqilabın da inkişafına şərait yaratdı. Sənaye 1.0 istehsalın mexanikləşməsi və əldə edilən məhsulların dəmiryolu şəbəkəsi ilə istehlak rayonlarına daşınması olaraq qəbul edilir.
İkinci sənaye inqilabı və ya Sənaye 2.0
İkinci sənaye inqilabı istehsal sahələrində elektrikdən istifadə olunmağa başlanması ilə ortaya çıxıb. Elektrikdən ilk dəfə istifadə ABŞ-da heyvan kəsimində istifadə olunub, lakin kompleks şəkildə Ford Motor Fabriklərində ardıcıl (seriyalı) istehsal xətləri ilə oldu. Ford Motor fabriklərinin avtomobil istehsalında tətbiq etdiyi bu sistem istehsalın həcminin böyüdülməsinə , maya dəyərinin və məhsulun qiymətinin ucuzlaşmasına səbəb oldu. Bu inqilabın yaratdığı iqtisadi səmərəliliyin artmasında avtomobil yolları şəbəkəsinin böyüməsi önəmli rol oynadı. Sənaye 2.0 istehsalın mexanikləşdirilərək seriyalı istehsala keçilməsi və istehsal olunan məhsulların dəmiryolu ilə həm də magistral yollarla istehlak royanlarına çatdırılması olaraq qəbul edilir.
Üçüncü sənaye inqilabı və ya Sənaye 3.0
1970-ci illərdə istehsal olunan məhsulların avtomatlaşması yeni bir dönəmdən xəbər verirdi. Avtomatlaşdırma istehsalın daha çox insansızlaşdırması kimi qəbul olunur və insan xətalarını da optimallaşdırır.Beləliklə 1970-lərdən indiyə kimi davam edən yeni sənaye inqilabı başlamış oldu. Bu müddət ərzində bilgisayarlardan istifadə, smartfonların, internetin geniş yayılması istehsala böyük təsir etdi. Sənayenin qloballaşması da bu dövrdən başladı. Sənaye 3.0  insan əməyindən az istifadə edilməsi və istehsalın avtomatlaşdırılması olaraq qəbul edilir.

 

Bura qədər saydığımız inqilabların iki əsas özəlliyi var:
1.      İnqilablar arasındakı məsafələr qısalır. Neolit inqilabı ilə ilk sənaye inqilabı arasından təxminən on iki min il (12000) vaxt keçdi. Sənaye 1.0 ilə 2.0 arasındakı vaxt təxminən 80 il, Sənaye 2.0 ilə 3.0 arasında 120 il, Sənaye 3.0 ilə 4.0 arasında cəmi 70 ildir.
2.      İnsan əməyinə ehtiyac azaldı. Hər bir sənaye inqilabı istehsal sahələrində bir öncəki istehsal sahəsinə görə insan əməyinə olan ehtiyacın daha da azalmasına gətirib çıxardı.

 

Yeni bir sənaye inqilabı: Sənaye 4.0
Dünya iqtisadiyyatının qloballaşması ən çox iki sahədə özünü göstərdi:
1.      Kapital axınlarının sərbəstləşməsi
2.      İstehsalın yer dəyişdirə bilməsi
Birincinin nəticəsi olaraq kapitalın ən çox pul qazanıla biləcək sahələrə və yerlərə getməyə başladı. İkincinin nəticəsi olaraq da istehsal ucuz işçi qüvvəsi olan yerlərə yönəldi. İstehsalın ən ucuz edilə biləcəyi yerlər, ucuz əmək və aşağı vergi ( və ya vergi güzəştləri)  başda Çin olmaqla Uzaq Şərq ölkələri idi. 1980-ci illərdən başlayaraq ABŞ və Avropa kapitalı istehsal mərkəzlərini bu ölkələrdə yerləşdirdilər. Çin və digər Uzaq Şərq ölkələri bir müddət amerikalı və avropalı firmaların istehsal mərkəzləri oldu və hələ də belə davam edir. Artıq bir müddət sonra bu ölkələr həmin məhsulları özləri də istehsal etməyə başladılar. Çin və digər Uzaq Şərq ölkələri yavaş-yavaş başqaları üçün istehsal etməkdən çıxıb, öz markaları altında istehsala başladılar. Bu gün yalnızca Çin mallarını satan çox sayda internet satış saytları var.

 

Aşağıdakı tablo 2006 – 2011-ci illər arasında sənaye məhsullarının satış gəlirlərindəki fərqi göstərir (mlrd USD, qaynaq: Ali Rza Ersoy: On the Way to Industry 4.0, March 2016)
Ölkə
2006
2011
Fərq (%)
Avro bölgəsi
550
620
13
ABŞ
280
280
0
Almaniya
190
220
16
Rusiya
10
15
50
Çin
170
580
241
Tablo bizə Çinin sənaye məhsulu istehsalındakı sürətli inkişafını göstərir. Alman höküməti Şərqin Qərbi keçdiyini və aranın sürətlə açılmaqda olduğunu görərək 2011-ci ilə Hannover sərgisində Sənaye 4.0-ı gündəmə gətirdi.
Sənaye 4.0 ,əsasən, emal sənayesində bilgisayarlaşmanın ən üst səviyyəyə çıxarılması və dolayısı ilə istehsalın yüksək texnologiya ilə təchiz etməyi hədəfləyir. Burada üç təməl məqsəd var:

 

1.      İstehsalda insan əməyinin ən aza endirilməsi və yolla istehsaldakı xətaları aradan qaldırmaq
2.      İstehsalda çeviklik və bu yolla istehlakçıya xüsusi məhsul istehsal etmək imkanı yaratmaq
3.      İstehsalın sürətləndirilməsi

 

Bu məqsədlərə çatıldığında Çin və Uzaq Şərq ölkələrinin ucuz əməklə əldə etdikləri rəqabət üstünlüyü aradan qalxacaq. İstehsalçı ilə istehlakçı razılaşması daha sadə və rahat olacaq.

 

Almanlar tərəfindən ortaya atılmış olsa da, bu gün ABŞ və digər Avropa ölkələri Sənaye 4.0 üstündə ciddi iş aparırlar.
667 Comments