“Şimali Amerikada bir Nogales şəhəri iki yerə bölünür. Şimala, Santa Cruza baxsanız, Nogales Arizonanı görəcəksiniz. Ev təsərrüfatlarının orta illik gəliri 30 min dollara yaxındır. Gənclərin əksəriyyəti məktəbə gedir və böyüklərin böyük hissəsi orta məktəb məzunlarıdır. Əhali dünya standartlarına görə daha uzun ömürlüdür. Nogales Arizonada təhlükəsizliyi hökümət təmin edir. Bələdiyyə başçıların özləri seçirlər, konqres üzvləri və senatorlar xalq qarşısında hesabatlıdırlar. Demokratik sistem hakimdir.
Çitin cənub tərəfində, yalnız bir neçə addım uzaqda, həyat tamamilə fərqlidir. Nogales Sonora sakinləri Meksikanın nisbətən əlverişli hissəsində yaşayırlarsa da, hər evdə orta hesabla gəlir Arizona ştatının Nogalesinin təxminən üçdə bir hissəsi qədərdir. Sonoradakı Nogales yetkinlərin əksəriyyəti lisey diplomuna malik deyil və gənclərin əksəriyyəti məktəbə getmirlər. Bundan əlavə, sosial sərmayə yox səviyyəsindədir. Qanun və qaydalar daha da pisdir. Cinayət yüksəkdir və biznes qurmaq risklidir. Nogales Sonora sakinləri hər gün korrupsiya və siyasətçilərin bacarıqsızlığı ilə üzləşirlər. Şimaldakı qonşularından fərqli olaraq, demokratiya onlar üçün olduqca yeni bir təcrübədir. 2000-ci ildə siyasi islahatlara qədər Meksikanın böyük əksəriyyəti kimi, Nogales Sonora korrupsiyali İnqilab Partiyası və ya Partido Revolucionario Institucionalın (PRI) idarəçiliyində idi. Bütün bu korrupsiyadan bezən insanlar Meksikanın yüksək təhlükəsizliklə qorunan ABŞ-Meksika sərhədindən həyatlarını təhlükəyə ataraq keçməsi heç də təəccüblü deyil.”
Bir şəhərin iki yarısı bir-birindən necə fərqlənə bilər?[1]
Kitabı oxuduqda dünyada belə şəhərlərin, ərazilərin onlarla olduğunu bilməmək heç də mümkün deyil. Məsələn, Culfa da belə şəhərlərdən biridir.
Bir dövlətin ərazisində olmuş, eyni millət olan lakin bir “fəlakət”[2] sonrası iki hissəyə bölünüb, ayrı quruluşlar tərəfindən idarə olunan şəhərlərə çevriliblər.
10 fevral 1828-ci ildə Rusiya ilə Qacarlar dövləti arasında bağlanmış müqaviləyə görəyə Araz çayı iki ölkə arasında sərhəd xətti oldu. Türkmənçay müqaviləsinin III maddəsində “..Arazın o tayı və.. Naxçıvan xanlığını Rusiya İmperiyasının tam mülkiyyətinə güzəştə gedir” deyilir. Gülüstan müqaviləsində Arazın sol sahilində Qacarların nəzarətində qalan ərazilər bu müqavilə nəticəsində Rusiyanın nəzarətinə keçirdi.
10 fevral tarixi həm də bir qədim mədəniyyət, ticarət mərkəzi olan Culfanın iki ayrı sistem və quruluş tərəfindən idarə olunmasının başlanğıcı idi. Arazın sol sahilində – Rusiya hakimiyyəti olan hissədə iqtisadi, sosial, mədəni inkişaf səviyyəsi sağ sahildə- Qacarların tərkibində olan hissədən bir qədər sürətli getməyə başlamışdı. Buna səbəb isə Çar Rusiyasının Qacarlardan daha inkişaf etmiş olması, Avropada baş vermiş yeniliklərin Rusiyada və imperiyanın ucqarlarına az da olsa, getməsi idi. Baxmayaraq ki, I Nikolay sənaye inqilablarının gətirəcəyi yeniliklərdən qorxurdu, hakimiyyətinə təhlükə ola biləcək hər bir inkişafa mane olurdu. O, hətta çıxışlarının birində “Həm dövlət, həm də istehsalçılar əsas diqqətlərini fabriklərin bir nemət olmaqdan çıxıb, müsibətə çevirəcək mövzu üstündə toplamalıdır. İşçilərin əxlaqi yöndən təsirli nəzarətə tabe tutulması lazımdır. Əks-təqdirdə bu xalq kütləsi gedərək əfəndiləri üçün təhlükəli olan bir sinifə çevriləcəklər” deyirdi. Qacarlar isə sənayenin inkişafında maraqlı deyildi. Digər tərəfdən Fətəli şahdan sonra ingilislərin nüfuz dairəsinə keçməsi, 1870-ci illərdə iqtisadiyyatın çökməsi, Rusiyanın, Britaniyanın ucuz məhsullarının ölkəyə daxil olması da daxili bazarın zəifləməsinə təsir etmişdir. Çarın və ya Şahın izlədiyi iqtisadi siyasət imperiyanın ucqarlarına da təsir edirdi.
Sənaye inqilabının ən önəmli ixtiralarından biri dəmiryolları idi. Dəmiryolu həm də iqtisadi inkişaf üçün çox əhəmiyyətli sistem idi. Şimalda 1906-cı ildə Aleksandropol-Culfa dəmiryolu fəaliyyətə başladıqda, cənubda 10 il sonra Təbriz- Culfa istiqamətində qatarlar hərəkət etməyə başladı. Bu həm də İranda ilk dəmiryolu xətti idi. Sonralar Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Ələt-Culfa dəmiryolu layihəsi qəbul olunsa da, xəttin çəkilməsi SSRİ tərəfindən II dünya müharibəsi zamanı reallaşdırıldı. Sol sahil Culfasını Gümrüyə[3], Bakıya bağlayan dəmiryolları hər bir sahədə inkişafa təkan verirdi.
İqtisadi İslahatların Təhlili və Kommunikasiya Mərkəzinin hazırladığı “Regionların investisiya reytinqi”[4]ndə ilk onluqdadır. Muxtar Respublikada isə paytaxtdan sonra ikinci yerdədir. Sənaye məhsulunun illik həcmi 7572.7 min manatdır.
Rayonda 27 ümumtəhsil məktəbi, peşə məktəbi, 6 məktəbdənkənar, 30 kitabxana, 37 klub müəssisəsi, 1 muzey, 2 uşaq musiqi məktəbi, «Əlincə» kinoteatrı, mərkəzi xəstəxana, 1 sahə xəstəxanası, 15 həkim ambulatoriyası və s. təşkilatlar fəaliyyət göstərir. 2016-cı ildə rayonun ümumtəhsil məktəbləri üzrə XI sinfi bitirən 402 məzundan 305 (75,8%) nəfəri müxtəlif ixtisas qrupları üzrə ali məktəblərə qəbul olmaq üçün sənəd vermiş, onlardan 172 nəfəri (56,4%) müxtəlif ixtisaslar üzrə ali məktəblərə qəbul olunmuşlar[5].
Sağ sahil Culfasında isə 2005-ci ildə 51 min ha ərazidə “Araz Azad İqtisadi Zona”yaradılıb. Araz Azad Ticarət Zonasında fəaliyyət göstərən 100-dən çox istehsal, sənaye və ticarət şirkəti fəaliyyət göstərir. və onların məhsulları dünyanın bir çox ölkələrinə ixrac edilir. 2014-cü ilin statistikasına görə, AAİZ-dən 66 milyon dollar dəyərində mal ixrac edilmişdir.10 min ton məhsul Gürcüstan, Türkmənistan, Azərbaycan, Əfqanıstan, Pakistan, Türkiyə, Almaniya, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ) və bir sıra digər Avropa ölkələrinə ixrac edilib[6].
Daha əvvəllər SSRİ və İran arasında mövcud olan gömrük məntəqəsi 1996-cı ildən yenidən fəaliyyətə başlamışdır. Həmçinin İranın şimal-qərb bölgəsinin ən cəzbedici şəhərlərindən biridir. Bunun başlıca səbəbi beynəlxalq yükdaşımaların bu ərazidən keçməsi, ayrıca gömrük məntəqəsinin, dəmiryolunun mövcudluğu da əsas təsiredici qüvvələrdən biridir.
18000 şagird regional məktəblərdə, təxminən illik ortalama 450 tələbə ölkənin müxtəlif universitetlərində təhsil alır. Şəhər əhalisi əsasən, xidmət, inzibati, nəqliyyat, gömrük, bank və sığorta və s. işlərlə məşğul olur. Kənd əhalisinin əksəriyyəti fermerlərdir.[7]
Bütün bu göstəricilərə baxmayaraq, şəhər öz köhnə görünüşünü saxlayır. Müasir görünüşlü binalara rast gəlmək mümkün deyil.
[1] “Ulusların Düşüşü” Daron Acemoğlu, James Robinson; səh10
[2] (İ.M – müharibə, müqavilə nəticəsində vəya referendum nəticəsində ayrılıb)
[3] Aleksandropol
[4] http://iqtisadiislahat.org/store//media/documents/diger/Rayonlarin_Investisiya_Reytinqi.pdf
[5] http://www.tehsilproblemleri.com/?p=14483
[6] http://theiranproject.com/blog/2014/07/08/exports-from-aftz-increased-by-144-pc-official/
[7] https://www.revolvy.com/main/index.php?s=Jolfa,%20Iran%20(city)&item_type=topic
XXI əsrdə əmək bazarında, texnoloji inkişafda, sənayedə yeni trendlərin meydana çıxması və ilk dəfə olaraq bir “sənaye inqilabının” (sənaye 4.0) öncədən qeyd edilərək həyata keçirilməsi vəziyyətin mürəkkəbliyindən xəbər verir. Bəs, Azərbaycan bu inkişafın harasındadır? Bu suala ən sonda cavab verəcəyik.
Öncə ilk 3 sənaye inqilabını analiz edək:
I Dünyada Neolit inqilabı eradan əvvəl XI – X -cu minillikdə ibtidai insanların ilk dəfə oturaq həyata keçərək buğda və digər bitkiləri əkməyə, heyvanları əhilləşdirməyə başlaması ilə baş verdi. Yəni “insanın istehlakçı mövqeyindən həm də istehsalçı mövqeyinə keçməsi” çox böyük iqtisadi inqilab idi. Bir zamanlar Assuriya, Şumer, Bibliya sivilizasiyalarının yarandığı “Bərəkətli Hilal”da[i] baş verən kənd təsərrüfatındakı yeniliklərin təsiri Azərbaycanda bir qədər gec VII – VI minillikdə baş verdi. Bu yeniliyin Qafqaza bir qədər gec çatmasının səbəbi isə əlaqələrin zəif olması idi.
Map of the world showing approximate centers of origin of agriculture and its spread in prehistory: the Fertile Crescent (11,000 BP), the Yangtze and Yellow River basins (9,000 BP) and the New Guinea Highlands (9,000–6,000 BP), Central Mexico (5,000–4,000 BP), Northern South America (5,000–4,000 BP), sub-Saharan Africa (5,000–4,000 BP, exact location unknown), eastern North America (4,000–3,000 BP)[ii]
II Elektrik istehsalının təməl prinsipləri 1820 –ci illərin sonu 1830-cu illərin əvvəllərində Faradey tərəfindən kəşf olunmasına baxmayaraq, istehsal sahələrinə 1870-ci ildən başlayaraq tətbiq olunmağa başladı. Dinamo ilə hidravlik turbinin kommersiya məqsədli istehsalı və elektrik enerjisinin mexaniki istehsalı İkinci Sənaye inqilabını [iii] başlatdı. Azərbaycanda isə elektrik enerjisinin sənayeyə tətbiqi 1898-ci ildə olmuşdur. Məlumdur ki, son 2 – 3 əsr Azərbaycan sənayesinin əsas aparıcı gücü neft sənayesi olmuşdur. Elektrik də ilk dəfə neft sənayesinə tətbiq edilmişdir. “1902-ci ilin martında istismara buraxılan Belqorod elektrik stansiyasında «Zulcer» firmasının hər birinin 1000 l.s gücü olan dörd buxar maşım, «Lezner» firmasının 2000 l.s. gücü olan buxar maşını, AEQ firmasının 6000 v gərginlikli generatoru quraşdırıldı. Bibi-Heybət elektrik stansiyasında «Simens – Qalske» firmasının 500 l.s. gücündə olan iki buxar maşını qoyuldu. Belqorod və Bibi – Heybət elektrik stansiyaları o dövr üçün Rusiyada ən böyük stansiyalar idi. 1914-cü ildə Bibi – Heybət və Belqorod stansiyalan arasında əlaqə yaradıldı.Bu tarixi Azərbaycanda elektrik sisteminin yaranması tarixi hesab etmək olar. 1915-1917-ci illərdə Bibi – Heybət stansiyası Rusiyada ən böyük və Avropada ən faydalı stansiyaya çevrildi. 1915-ci ildə bu iki elektrik stansiyasının ümumi gücü 47000 kvt-a çatdırıldı.”[iv]
Avropa ilə Azərbaycanda elektrik enerjisinin sənayeyə tətbiq edilməsi arasındakı fərq təxminən 30-40 ildir.
Dünyada ən çox istinad edilən 10 iqtisadçıdan biri olan Daron Acemoğlu “Why Nations Fail” [v]kitabında Çar mütləqiyyətinin sənayeləşmədən geri qalması səbəbini belə izah edir:
“Sanayi Devrimi’nin yayılmasıyla aristokratlar yalnızca ekonomik bakımdan değil siyasal bakımdan da kaybedenler olma riskiyle yüz yüze geldiler; çünkü siyasal güçlerini de kaybetmeye başlamışlardı. Ekonomik ve siyasal güçlerinin tehlikeye girmesiyle bu elitler sıklıkla sanayileşmeye karşı zorlu bir muhalefet oluşturdular. Mutlakiyetçi monarşilerin ve aristokratların kaybedecek çok daha fazla şeye sahip olduğu AvusturyaMacaristan ve Rusya imparatorluklarında ise sanayileşme engellendi. Bunun sonucunda, Avusturya-Macaristan ve Rusya ekonomilerinin hızı kesildi. 19. yüzyılda büyük bir ekonomik büyüme gösteren diğer Avrupa ülkelerinin gerisinde kaldılar.”
Göründüyü kimi sənayedəki ləngimələrin əsas səbəbi Rusiya imperiyasının elit təbəqəsinin buna dirənməsi idi. Nəticə etibarilə bu dirəniş imperiyanın ucqarlarındakı müstəmləkələrə də təsir edirdi.
III 1970-ci ildən başlayaraq məhsulların avtomatlaşdırılması ilə Üçüncü sənaye inqilabı[vi][vii] baş verdi. Avtomatlaşdırma istehsalın daha çox insansızlaşdırması kimi qəbul olunur və insan xətalarını da optimallaşdırır. Beləliklə 1970-lərdən indiyə kimi davam edən yeni sənaye inqilabı başlamış oldu. Bu müddət ərzində bilgisayarlardan istifadə, smartfonların, internetin geniş yayılması istehsala böyük təsir etdi. Sənayenin qloballaşması da bu dövrdən başladı. Sənaye 3.0 [viii]insan əməyindən az istifadə edilməsi və istehsalın avtomatlaşdırılması olaraq qəbul edilir.
Azərbaycanda istehsalın avtomatlaşdırılması, iri fabrik, zavodların bu mərhələyə keçməsi müstəqillikdən sonra xarici şirkətlərin ölkəyə daxil olması ilə əlaqədar olmuşdur. Avtomatlaşdırma ilk vaxtlar daha çox neft sənayesi ilə bağlı idi. Ancaq zaman-zaman təkcə neft sənayesi ilə məhdudlaşmadı, metalurgiya, kimya və azda olsa, digər sənaye sahələrini də əhatə etdi. İri sənaye sahələri istisna olmaqla aqrar sənaye, yüngül sənaye, yeyinti sənaye sahələri hələ də keçid mərhələsindədirlər. Bu “sənaye inqilabının” ən böyük özəlliklərindən biri isə qeyd etdiyimiz kimi istehsalın insansızlaşdırılmasıdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu sahələrin insansızlaşdırılıb, optimallaşdırmaq əmək bazarında böyük işsizlik ordusu yaranacaq ki, bu da iqtisadiyyatda böhrana səbəb olacaq. Ona görə də, hələ uzun müddət bu tendensiya davam edəcək və istehsalın avtomatlaşdırılması prosesi ləngdə olsa, davam edəcək.
Lütfi Zadənin [ix][x]qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi 3-cü və 4-cü sənaye inqilablarına təsiri danılmaz dərəcədir. İstehsalın avtomatlaşdırılması, robotlarda süni zəkanın inkişaf etdirilməsi nəzəriyyənin praktikaya keçirilmiş halı desək, yanılmarıq.
Ümumi olaraq Azərbaycan sənayesi 2.0 ilə 3.0 arasında bir yerdə olduğu qəbul edilir.
IV İlk üç sənaye inqilabından fərqli olaraq dördüncüyə sonradan çatmaq çox çətin olacaq. Əvvəlkilərərin yenilikləri 40-50 il sonra bizə gəlib çatsa da, dördüncünün çatmasının finans dəyəri bizim üçün çox böyük olacaq. Sənaye 4.0-da yəni, istehsalın robotlaşdırılmasında iki məsələ var:
1) Sənaye 4.0-a lazım olan robotları istehsal etmək
2) Bu robotları başqa ölkələrdən alıb, istehsalı bu robotlarla etmək
Robot istehsal edə bilməyəcəyimizə görə bizim üçün ikinci bənd önəmlidir. Yəni biz robotları, digital maşınları ABŞ, Çin, Cənubi Koreyadan alıb, istehsal müəssisələrinə yerləşdirəcəyik. Sonra robotların əməliyyat sistemlərini, proqram təminatlarını da satın alacağıq, bu proqramlarla onları işlədib, məhsul istehsal edəcək və satacağıq. Əlbəttə burda qazanan robotu istehsal edən, proqramı yazanlar olacaq. Bu “sənaye 4.0-ı” daha aydın başa düşmək üçün sadəcə bir nümunə idi.
Bəs, nə etməliyik?
– Burda iki yoldan birini seçməliyik: inqilab (şokterapiya) və təkamül. Birinci üsuldan keçən əsrdə Avropa ölkələrində istifadə olunub, risk səviyyəsi çox yüksəkdir. İkinci üsulun tətbiqi isə çox uzun çəkir. Fikrimizcə, birinci üsul nə qədər çox riskli olsa da, ikinci üsuldan daha faydalıdır. Çünki rəqabət qabiliyyətli iqtisadiyyat formalaşdırmaq istəyiriksə, bəzi riskləri də almalıyıq. Sonradan “industry 4.0”–[xi]a keçmiş ölkələrin nə sürətinə çata biləcəyik, nə də onlarla rəqabət apara biləcəyik.
– Orta məktəblərdə və Ali məktəblərdə bu istiqamətdə təşviqedici proqramlar edib, yeniliklərə hazırlamalıyıq. Universitetlərin sənaye parklarında tələbələrin istifadəsində laboratoriyalar qurmaq, quracaqları startappları dəstəkləmək.
– Yeni yaradılan sənaye məhəllələri, sənaye parklarını tam yeni sistemlə təchiz etməklə də prosesdən geri qalmamağa çalışmaq.
Azərbaycan 4-cü sənaye inqilabına sovet təfəkküründən çıxaraq keçid edəcəyinə inanırıq.
[i] https://en.wikipedia.org/wiki/Fertile_Crescent
[ii] http://science.sciencemag.org/content/300/5619/597
[iii] https://en.wikipedia.org/wiki/Electricity_generation
[iv] https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycanda_energetikan%C4%B1n_yaranma_tarixi
[v] https://ekitabevim.wordpress.com/2016/08/03/daron-acemoglu-james-robinson-uluslarin-dususu-epub/
[vi] http://www.worldfinancialreview.com/?p=2271
[vii] http://www.economist.com/node/21553017
[viii] http://ibrahimmemmedli.blogspot.com/2017/08/snaye-40.html
[ix] https://az.wikipedia.org/wiki/L%C3%BCtfi_Zad%C9%99#F.C9.99aliyy.C9.99ti
[x] https://www.nytimes.com/2017/09/11/science/lotfi-zadeh-father-of-mathematical-fuzzy-logic-dies-at-96.html
Xülasə
Bu məqalə Azərbaycanda elektrotexnika sənayesinin inkişafının iqtisadiyyata necə təsir edəcəyini və mövcud vəziyyət analiz edilmişdir. Perspektivlər ələ alınmış,dünya bazarına çıxmaq üçün həll yolları göstərilmişdir.
2006-cı ildən başlayaraq Azərbaycanda iqtisadi artım templəri sürətlə artmağa başladı və uzun müddət ilik artım göstəricisinin səviyyəsinə görə dünya ölkələri arasında liderliyini qoruyub saxlaya bilmişdir. Bunun nəticəsidir ki, ölkəmizin illik Ümumi Daxili Məhsulunun (ÜDM) həcmi 2013-cü ildə (57.7 milyard manat) 2005-ci ildəki səviyyədən (12.5 milyard manat) olduğundan 4.6 dəfə çoxdur. Əlbəttə ki, bu sürətli artımda əsası 1994-cü ildə qoyulmuş uğurlu neft strategiyasının nəticəsi olaraq ölkəmizin əldə etdiyi böyük neft gəlirlərinin və bu gəlirlərin ölkə iqtisadiyyatının ayrı-ayrı sahələrinin inkişafına yönəldilməsi həlledici rol oynayır. Ölkənin neft gəlirlərinin istifadəsi hesabına əvvəllər vəsait çatşmazlığı və təsərrüfatsızlıq üzündən tamamilə sıradan çıxmış infrastruktur sahələri sürətlə yenilənir və müasir standartlara uyğunlaşdırılır, qeyri-neft sahələrinin inkişafı üçün sistemli tədbirlər həyata keçirilir. 2010-cu ilədək ÜDM-in əksər hissəsi neft sektorunda yaradılırdı. 2009-cu ildən başlayaraq qeyri-neft sahələrinin inkişafı. Iqtisadiyyatın və ixracın şaxələndirilməsi hökumətin iqtisadi siyasətinin prioriteti kimi bəyan edilib. Bunun nəticədir ki, həmin ildən başlayaraq ÜDM-də qeyri-neft sektorunun payı ildən-ilə artmağa başlayıb. 2012 və 2013-cü illərdə isə neft sektorunun ÜDM-ində ciddi artım olmadığı halda, qeyri-neft ÜDM-nin illik artım templəri 10 faiz səviyyəsində qeydə alınmışdır.
Son on ildə Azərbaycan iqtisadiyyatının bütün sahələrində olduğu kimi, sənayenin inkişafında da böyük uğurlar qazanılmış, sənaye məhsulları istehsalının həcmi 2,7 dəfə artmışdır. Bu müddət ərzində rəqabətqabiliyyətli müasir sənaye sahələrinin yaradılması, sənayenin infrastruktur təminatının yaxşılaşdırılması sahəsində çoxsaylı layihələr icra edilmişdir.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 29 dekabr 2012-ci il tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyasının 4.2 bölməsi “İqtisadiyyatın strukturunun təkmilləşdirilməsi, qeyri-neft sektorunun inkişafı” adlanır. Bu, qarşıdakı dövrdə ölkədə qeyri-neft sektorunun, xüsusilə də qeyri-neft sənayesinin inkişafına hökumətin nə qədər önəm verməsinin bariz göstəricisidir. İnkişaf Konsepsiyasında qeyd olunur ki, “qeyri-neft sənayesinin ənənəvi istehsal sahələrinin (kimya sənayesi, metallurgiya, maşınqayırma, elektrotexnika, elektronika, yüngül sənaye, yeyinti sənayesi və s.) inkişaf etdirilməsi və ixrac imkanlarının artırılması ilə yanaşı, rəqabətqabiliyyətli yeni istehsal sahələrinin yaradılması da dəstəklənəcəkdir. Ölkənin qeyri-neft sektoruna yerli və xarici investisiyaların cəlb edilməsinin intensivləşdirilməsi məqsədi ilə stimullaşdırıcı mexanizmlər tətbiq ediləcək, ixrac yönümlü qeyri-neft sektorunun inkişafı məqsədilə dövlət və özəl sektorun investisiya əməkdaşlığı inkişaf etdiriləcəkdir”.
Bu ilin əvvəlində isə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 10 yanvar 2014-cü il tarixli Sərəncamı ilə 2014-cü il ölkədə “Sənaye ili” elan edilib və il ərzində ölkədə qeyri-neft sənayesi sahələrinin inkişafına yönəlik bir sıra mühüm qərarların qəbul edilməsi və tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur. Elə Prezidentin həmin Sərəncamından bəlli olur ki, “Azərbaycan Respublikasında sənayenin inkişafına dair 2015-2020-ci illər üçün Dövlət Proqramı”nın işlənilməsi nəzərdə tuutlur.
Nəhayət, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 12 mart 2014cü il tarixli Sərəncamı ilə “Azərbaycan Respublikasında 2014-cü ilin “Sənaye ili” elan edilməsi ilə bağlı Tədbirlər Planı”nı təsdiq edilmişdir. “Tədbirlər Planı”nda ölkənin sənaye-istehsal potensialının, elm və kadr potensialının artırılması istiqamətində əhəmiyyətli tədbirlər nəzərdə tutulur.
Fikrimizcə, ölkəmizdə yeni sənayeləşmə dalğasının başlandığı indiki dövrdə inkişaf təcrübəsi və potensialı baxımından diqqətdə saxlanılası sənaye sahələrindən biri də elektrotexnika sənayesi sahəsidir. Əslində, müasir dövrdə elektrotexnika sənayesi təkcə Azərbaycan üçün deyil, ümumən bütün dünya üçün çox əhəmiyyətli və xüsusilə strateji sahələrdən biridir. Çünki elektrotexnika bütün digər sənaye sahələri ilə sıx bağlıdır. Belə ki, müasir dövrdə hər hansı bir sənaye sahəsi rəqabətqabiliyyətli məhsul istehsal etmək üçün mütləq elektrotexnika sənayesinin məhsullarından istifadə etməli olur. Məsələn, hətta yüngül sənayeyə aid olan bir xalçaçılıq müəssisəsi belə yüksək keyfiyyətli, alıcıların diqqətini cəlb edən məhsul istehsal etmək üçün avtomatlaşdırılmış avadanlıqlardan, yəni elektrotexnika sənayesinin məhsullarından istifadə etməyə vadar olur. Bu misalı istənilən sənaye sahəsinə aid etmək olar. Çünki, yüksək texnologiyalar əsri olan XXI əsrdə artıq əl əməyindən, demək olar ki, istifadə olunmur və bütün istehsal sahələri sürətlə avtomatlaşdırılır və yüksək texnologiyaların tətbiqinə əsaslanır.
Elektrotexnika sənayesi həm də mühüm sosial-iqtisadi əhəmiyyət kəsb edən sahədir. Belə ki, bu sahənin bilgisayarlar, telefonlar, yüksək texnologiyalı məhsullar, kosmik aparatlar, dəqiq diaqnoz verə biləcək tibbi ləvazimatlar və başqa bu cür məhsullarını göz önünə gətirmək kifayətdir ki, cəmiyyətin sosial rifahına sahənin töhfəsini başa düşək.
Araşdırmalar göstərir ki, iqtisadi baxımdan dünyanın aparıcı ölkələri sayılan ABŞ, Almaniya,Yaponiya, İtaliya, Böyük Britaniya, Fransa kimi ölkələri elektrotexnika və elektron məmulatları istehsalına çox böyük önəm verirlər. Bunun da başlıca səbəbi, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, XXI əsrin məhz yüksək texnologiyalar əsrinin olması, müasir dinamik rəqabət şəraitində yüksək texnologiyalarsız inkişafın mümkünsüzlüyüdür. Bu ölkələr də həm yüksək keyfiyyətli elektron məhsulların istehsalı, həm də daha müasir texnologiyaların yaradılması sahəsində kəskin rəqabət aparırlar. Eyni zamanda diqqətdə saxlanmalıdır ki, yalnız inkişaf etmiş ölkələr deyil, həm də “gec sənayeləşmiş ölkələr” qrupuna aid edilən Sinqapur, Cənubi Koreya, Malayziya, İndoneziya kimi yeni sənayeləşmiş ölkələrdə də elektrotexnika sənayesi ölkənin rəqabət qabiliyyətliliyinin artırılmasında həlledici rola malik olmuşdur. Məsələn, Cənubi Koreyanın “Samsung” şirkəti bu ölkəni dünya bazarında tanıtmağa kifayət edir. Bu faktlar sahənin önəmini bir daha təsdiq edir.
Elektrotexnika sənayesinin hər hansı bir ölkənin intisadi inkişafının sürətləndirilməsi üçün önəmi onun digər sənaye sahələrini texnoloji baxımdan təkmilləşdirməsi, onların rəqabət qabiliyyətliliyini artırması, məhsullarının keyfiyyətini yüksəlməsində oynadığı roludur.
Hazırda Azərbaycanda elektrotexnika sənayesinin inkişafının mövcud vəziyyəti o qədər də ürəkaçan vəziyyətdə deyil. Belə ki, hazırda ölkədə əhalinin və sənayenin istifadə etdiyi elektrotexnika məhsullarının əksər hissəsi ölkəyə idxal olunur..
Ölkəyə idxal olunan mallar (mln ABŞ dolları)
| Məhsulun adı | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 |
| Maşın, mexanizm, elektrik aparatları, avadanlıqlar və onların hissələr | 1 902, 6 | 3 036,6 | 2 629,6 | 2 758,3 |
qaynaq: Statistika Komitəsi
Cədvəl məlumatlarından görünür ki, hər il ölkəmizə təqribən 2,5 – 3 milyard dollarlıq elektrotexnika məhsulları idxal olunur. Ölkəmizdə bu sahənin inkişafı bu qədər vəsaitin ölkədən xaricə axınının qarşısını almaqla, vəsaitin ölkəmizə investisiya olunmasına, çoxlu sayda iş yerlərinin açılmasına gətirib çıxara bilər. Bundan başqa, ölkəmizdə istehsal edilən elektrotexnika məhsulları üçün İraq, Pakistan, Afqanıstan, Tacikistan, Türkmənistan və bir sıra başqa ölkələrdə geniş bazarlar təmin etmək olar.
Bu sahənin inkişaf etdirilməsindən danışarkən qeyd edilməlidir ki, elektrotexnika sənayesi elm və bilik tutumlu sahədir, yəni bu sahənin inkişafı həm də ölkədə təhsilin keyfiyyətcə inkişafını həm tələb edir, həm də bu sahənin genişlənməsi ölkədə elm və təhsilin inkişafına təkan verir.
Ölkəmizdə elektrotexnika sənayesinin zəif inkişafı bir çox amillərlə bağlıdır. Bunlardan biri ötən əsrin 90-cı illərdən başlayaraq ölkəmizdə gedən “beyin axını”dır. Aydındır ki, hər-hansı bir ölkədə baş verən “beyin axını” həmin ölkənin gələcək iqtisadi inkişafına ciddi problemlər yaradır. “Beyin axını”, bir tərəfdən, həmin dövrdə və sonrakı illərdə ölkədə elmə və elm adamlarına tələbin azalması, digər tərəfdən isə, elm və təhsil işçilərinin əməyinin “ucuzlaşması” ilə əlaqədardır. Hətta son dövrlərdə də ölkəmizdən gedib xaricdə – dünyanın güclü ali məktəblərində təhsil alan gənclərimiz elə xarici ölkələrdə qalıb işləməyə üstünlük verirlər. Çünki, həmin ölkələrdə belə kadrlara yüksək əməkhaqqı və öz inkişafları üçün geniş imkanlar yaradılır. Azərbaycanda isə hələ də belə imkanlar mövcud deyildir.
Araşdırmalarımız göstərir ki, ”beyin axını” problemi SSRİ-nin dağılmasından sonra təkcə Azərbaycan üçün yox, bütün digər İttifaq respublikaları üçün də ciddi şəkildə mövcud olub. Həmin illərdə Şərqi Avropa və Asiyanın bir çox ölkələrində də bu problem vardı. ABŞ-ın son onilliklərdə dünyanın lider ölkəsinə çevrilməsinin başlıca mənbələrindən biri də həmin ölkədə elmin yüksək inkişafı və bacarıqlı və istedadlı insanların həmin ölkəyə “axması” ilə bağlıdır. Məsələn, dünya şöhrətli alim Lütfi Zadə[1] kimi bir çox şəxslər ABŞ-ın elektrotexnika sənayesi sahəsində lider dövlət çevrilməsinin başlıca səbəbidir. Bu o deməkdir ki, sürətli inkişafı hədəflənmiş hər bir ölkə nəinki. Xaricə “beyin axını”nın qarşısını almağa, həm də xaricdən özünə “beyin gəlişi”nə nail olmağa çalışmalıdır.
Ümumiyyətlə, ölkədə elektrotexnika sənayesinin inkişaf problemləri sırasında aşağıdakıları qeyd etmək olar:
1.“Beyin axını” problem
- Əmək haqqının aşağı olması
- Bu sahədə çalışan insanlara inkişafları üçün şəraitin olmaması
- Ölkənin texniki və texnoloji cəhətdən geri qalması
- Yüksək ixtisaslı kadrların olmamsı
- Ali və orta ixtisas təhsilinin müasir dövrün tələblərinə uyğun qurulmaması
- Texniki və texnoloji innovasiyanın sahəyə tətbiq edilməməsi və s.
Bütün bu problemlər sahənin inkişafına əngəl törədir və bu problemlərin hamısı bir-birilə əlaqəlidir.Yəni, bu problemləri kompleks həll etmək lazımdır.
Respublikamızın elektrotexnika sahəsindəki mövcud problemlərinin aradan qaldırılması üçün bir çox tədbirlər görmək olar.Həmin tədbirlərin ən ümdə gələni ETT-nin istehsal prosesinə tətbiqi və onun geniş imkanlarından istifadə edilməsi prosesidir. Bundan əlavə ETT-nin yüksək səviyyəli bilik və bacarıqlarla texnologiyaya tətbiqi əsas götürülməlidir. Bununla yanaşı, elektrotexnika sahəsinin inkişaf etdirilməsi üçün aşağıdakı tədbirlər həyata keçirilməlidir:
- Bu sahəyə tələbələrin, sahibkar və investorların marağının artırılması
- Bu sahəyə investisiya qoyuluşlarının stimullaşdırılması
- Sahəyə ETT-nin, innovativ və klaster inkişaf konsepsiyasının tətbiqi
4.Yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanması
- Milli innovasiya sisteminin yaradılması və s.
Qeyd etməliyik ki, son illərdə ölkədə qeyri-neft sektorunun unkişafı ilə əlaqədar elektrotexnika və elektronika sahələrinin inkişafına da diqqət artırılıb. Bu sahənin inkişafı məqsədlərinə xidmət edəcək yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanması üçün yeni və müair standartlara cavab verən ali təhsil müəssisələri yaradılmaqdadır. Məsələn, Bakıda Yüksək Texnologiyalar Universitetinin yaradılmasını buna misal göstərmək olar. Ölkəmizdə yaradılmaqda olan sənaye parklarında elektrotexnika sənayesi müəssisələrinin də yaradılması nəzərdə tutulur.
2014-cü ilin “Sənaye ili” elan edilməsi bütün sənaye sahələrinin inkişaf etdirilməsinin qarşıya məqsəd qoyulduğunu göstərir. Hazırkı mərhələdə, müasir çağırışlar və yeni təşəbbüslər nəzərə alınmaqla, sənayenin modernləşdirilməsi və qeyri-neft sənayesinin şaxələndirilməsi məqsədi ilə bir sıra tədbirlərin həyata keçirilməsi, o cümlədən mövcud təbii və iqtisadi resursların təsərrüfat dövriyyəsinə cəlb edilməsi, ənənəvi sənaye sahələri ilə yanaşı, yeni prioritet istehsal sahələrinin, sənaye parklarının yaradılması, regionlarda sənaye potensialının gücləndirilməsi, sənayenin innovasiyalar əsasında inkişafını təmin edəcək imkanların formalaşdırılması zəruridir.
[1] Lütfi Zadə – Azərbaycanlı alim, süni intelellekt sahəsində qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin banisi, Kaliforniya Berkli Universitetinin professoru. Bu ali təhsil müəssisəsinin ömürlük professoru seçilmiş yeganə şəxsdir. Amerikadakı Azərbaycan diaspor təşkilatlarının fəxri sədridir.
İnqilab və sənaye istehsalında inqilab
İnqilab (ər. “çevriliş”, “dəyişiklik”; lat. “revolutio” – “çevriliş”, “dəyişiklik”) — təbiətdə, cəmiyyətdə, təfəkkürdə əvvəlkinə nisbətən radikal, köklü, keyfiyyət dəyişiklikli keçid.
İnqilab inkişafdakı keyfiyyət dəyişikliyidir. Bir qayda olaraq islahatların ya keçirilmədiyi və ya az keçirildiyi həlqələrdə baş verir.
İnqilablar bütün sahələrdə ola bilər, məsələn, sosyal, mədəni, iqtisadi və s. Biz bu yazımızda sənaye inqilabları haqqında danışacağıq.
İstehsal sahəsində biri kənd təsərrüfatı (neolit inqilabı) digər üçü isə sənaye olmaqla 4 böyük inqilab olub. Ardıcıllıqla bunlara baxaq:
Neolit inqilabı
İnsanlar eradan əvvəl X minilliyə qədər, yəni neolit dövrünə qədər daha çox ovçuluqla məşğul olur, sürü şəklində köçəri həyat sürürdülər. İstehsal etdikləri yalnızca heyvan öldürməyə və özlərini müdafiə üçün daşdan hazırlanmış silahlar və üşüməmək üçün ovladıqları heyvanların dərisindən hazırlanmış paltarlardı. Bütün bunları nəzərə alsaq insanlar yalnız istehlakçı idilər. Ancaq eradan əvvəl X minillikdə ibtidai insanlar ilk dəfə oturaq həyata keçərək buğda və digər bitkiləri əkməyə, heyvanları əhilləşdirməyə başladılar. İnsanın istehlakçı mövqeyindən həm də istehsalçı mövqeyinə keçməyi çox böyük iqtisadi inqilabdır.
Birinci sənaye inqilabı və ya Sənaye 1.0
1712-ci ildə buxar maşının kəşfi istehsal sahələrində yeni bir səhifənin açılmasına səbəb oldu. Bu yeni kəşf ilə buxar maşını sənayenin bir çox sahələrində dəyişikliklərə yol açdı. Tekstil sənayesində başlayan bu dəyişim, başda kimya sənayesi olmaqla, digər sahələrə də yayıldı. Dəmiryolu şəbəkəsinin inkişafı, bu inqilabın da inkişafına şərait yaratdı. Sənaye 1.0 istehsalın mexanikləşməsi və əldə edilən məhsulların dəmiryolu şəbəkəsi ilə istehlak rayonlarına daşınması olaraq qəbul edilir.
İkinci sənaye inqilabı və ya Sənaye 2.0
İkinci sənaye inqilabı istehsal sahələrində elektrikdən istifadə olunmağa başlanması ilə ortaya çıxıb. Elektrikdən ilk dəfə istifadə ABŞ-da heyvan kəsimində istifadə olunub, lakin kompleks şəkildə Ford Motor Fabriklərində ardıcıl (seriyalı) istehsal xətləri ilə oldu. Ford Motor fabriklərinin avtomobil istehsalında tətbiq etdiyi bu sistem istehsalın həcminin böyüdülməsinə , maya dəyərinin və məhsulun qiymətinin ucuzlaşmasına səbəb oldu. Bu inqilabın yaratdığı iqtisadi səmərəliliyin artmasında avtomobil yolları şəbəkəsinin böyüməsi önəmli rol oynadı. Sənaye 2.0 istehsalın mexanikləşdirilərək seriyalı istehsala keçilməsi və istehsal olunan məhsulların dəmiryolu ilə həm də magistral yollarla istehlak royanlarına çatdırılması olaraq qəbul edilir.
Üçüncü sənaye inqilabı və ya Sənaye 3.0
1970-ci illərdə istehsal olunan məhsulların avtomatlaşması yeni bir dönəmdən xəbər verirdi. Avtomatlaşdırma istehsalın daha çox insansızlaşdırması kimi qəbul olunur və insan xətalarını da optimallaşdırır.Beləliklə 1970-lərdən indiyə kimi davam edən yeni sənaye inqilabı başlamış oldu. Bu müddət ərzində bilgisayarlardan istifadə, smartfonların, internetin geniş yayılması istehsala böyük təsir etdi. Sənayenin qloballaşması da bu dövrdən başladı. Sənaye 3.0 insan əməyindən az istifadə edilməsi və istehsalın avtomatlaşdırılması olaraq qəbul edilir.
Bura qədər saydığımız inqilabların iki əsas özəlliyi var:
1. İnqilablar arasındakı məsafələr qısalır. Neolit inqilabı ilə ilk sənaye inqilabı arasından təxminən on iki min il (12000) vaxt keçdi. Sənaye 1.0 ilə 2.0 arasındakı vaxt təxminən 80 il, Sənaye 2.0 ilə 3.0 arasında 120 il, Sənaye 3.0 ilə 4.0 arasında cəmi 70 ildir.
2. İnsan əməyinə ehtiyac azaldı. Hər bir sənaye inqilabı istehsal sahələrində bir öncəki istehsal sahəsinə görə insan əməyinə olan ehtiyacın daha da azalmasına gətirib çıxardı.
Yeni bir sənaye inqilabı: Sənaye 4.0
Dünya iqtisadiyyatının qloballaşması ən çox iki sahədə özünü göstərdi:
1. Kapital axınlarının sərbəstləşməsi
2. İstehsalın yer dəyişdirə bilməsi
Birincinin nəticəsi olaraq kapitalın ən çox pul qazanıla biləcək sahələrə və yerlərə getməyə başladı. İkincinin nəticəsi olaraq da istehsal ucuz işçi qüvvəsi olan yerlərə yönəldi. İstehsalın ən ucuz edilə biləcəyi yerlər, ucuz əmək və aşağı vergi ( və ya vergi güzəştləri) başda Çin olmaqla Uzaq Şərq ölkələri idi. 1980-ci illərdən başlayaraq ABŞ və Avropa kapitalı istehsal mərkəzlərini bu ölkələrdə yerləşdirdilər. Çin və digər Uzaq Şərq ölkələri bir müddət amerikalı və avropalı firmaların istehsal mərkəzləri oldu və hələ də belə davam edir. Artıq bir müddət sonra bu ölkələr həmin məhsulları özləri də istehsal etməyə başladılar. Çin və digər Uzaq Şərq ölkələri yavaş-yavaş başqaları üçün istehsal etməkdən çıxıb, öz markaları altında istehsala başladılar. Bu gün yalnızca Çin mallarını satan çox sayda internet satış saytları var.
Aşağıdakı tablo 2006 – 2011-ci illər arasında sənaye məhsullarının satış gəlirlərindəki fərqi göstərir (mlrd USD, qaynaq: Ali Rza Ersoy: On the Way to Industry 4.0, March 2016)
|
Ölkə
|
2006
|
2011
|
Fərq (%)
|
|
Avro bölgəsi
|
550
|
620
|
13
|
|
ABŞ
|
280
|
280
|
0
|
|
Almaniya
|
190
|
220
|
16
|
|
Rusiya
|
10
|
15
|
50
|
|
Çin
|
170
|
580
|
241
|
Tablo bizə Çinin sənaye məhsulu istehsalındakı sürətli inkişafını göstərir. Alman höküməti Şərqin Qərbi keçdiyini və aranın sürətlə açılmaqda olduğunu görərək 2011-ci ilə Hannover sərgisində Sənaye 4.0-ı gündəmə gətirdi.
Sənaye 4.0 ,əsasən, emal sənayesində bilgisayarlaşmanın ən üst səviyyəyə çıxarılması və dolayısı ilə istehsalın yüksək texnologiya ilə təchiz etməyi hədəfləyir. Burada üç təməl məqsəd var:
1. İstehsalda insan əməyinin ən aza endirilməsi və yolla istehsaldakı xətaları aradan qaldırmaq
2. İstehsalda çeviklik və bu yolla istehlakçıya xüsusi məhsul istehsal etmək imkanı yaratmaq
3. İstehsalın sürətləndirilməsi
Bu məqsədlərə çatıldığında Çin və Uzaq Şərq ölkələrinin ucuz əməklə əldə etdikləri rəqabət üstünlüyü aradan qalxacaq. İstehsalçı ilə istehlakçı razılaşması daha sadə və rahat olacaq.
Almanlar tərəfindən ortaya atılmış olsa da, bu gün ABŞ və digər Avropa ölkələri Sənaye 4.0 üstündə ciddi iş aparırlar.
Salam, mən İbrahim!
Sizi blogumda salamlayıram.
Satınalma və təchizat üzrə 5+ il təcrübəm var. 2020-ci ildən Veysəloğu ŞQ-da çalışıram (Lead Marketing Procurement specialist). Daha öncə Avrora MMC və Azenco ASC-də çalışmışam.
Blogda bir neçə istiqamət üzrə məqalələr, qrafiklər paylaşıram. Ümid edirəm paylaşdıqlarım Sizin üçün faydalı olacaqdır.
Sizin rəyləriniz mənim üçün önəmlidir :)